Në gjurmët e një romani të pabotuar
Në gjurmët e
një romani të pabotuar
Përjetësisht…
Pjesa e katërt
Një
vend të veçantë
në jetën e
Arbërit të atyre
viteve burgu zuri figura e
Xhavitit, mitralierit trim të forcave
nacionaliste në krahinën e tij. Ai u bë si një vëlla i dytë për të. E
donte aq shumë
sa ishte i
gatshëm të sakrifikonte
çdo gjë për ta
ndihmuar. Hanin bukë bashkë dhe kishin shtretërit ngjitur
Kishte
shpirt dhe zemër
të madhe. Tregonin
se në betejën që zhvillonte çeta
nacionaliste me fashistët, ai qëllonte
flamurin italian që
valvitej përballë tij.
Kur shokët e
pyesnin përse nuk
qëllonte mbi ushtarët
por mbi flamurin,
ai përgjigjej
Dua të thyej krenarinë e tyre.
Vazhdonte të qëllonte deri sa flamuri u rrëzua dhe
bashkë me të u thyen edhe italianët.
Pas lufte nuk u dorëzua, por qëndroi
për më shumë
se një vit në male duke luftuar për lirinë e dhunuar. E tradhtoi një
njeri i fisit të tij ku kishte shkuar për një kafshatë bukë. Në kohën që po
lante kokën dhe e kishte atë të mbuluar nga shkuma ia behën forcat e mbrojtjes
që e arrestuan. Një vit qëndroi në qelitë e sigurimit. Por kokën nuk e uli.
- Mbani kokat lart! - u thërriste shokëve
nga qelia.
Gjykata
e dënoi
me vdekje që më vonë
iu kthye në burgim të përjetshëm.
Fundi i
dhjetorit. Ishte cingërimë, binte një
borë e ftohtë dhe e shkrirë. Po
ktheheshin të rraskapitur nga puna e lodhshme. Ishin lagur deri në palcë. Arbërin e kishin filluar disa të
dridhura. Sa hyri në kamp u shtri në shtrat.
Çohu të
shkojmë te doktori. - i tha Xhaviti
I mbajtur në
supet e Xhavitit mbërritën në infermieri. Sa e pa doktor Istrefi e
shtroi. I
\vendosi
termometrin. Tregonte 40 gradë celsius.
Arbërit nuk do t’i hiqej kurrë nga mendja ajo natë kur jeta e tij luftonte
dhëmbë për dhëmbë me vdekjen. Në atë luftë protagonisti kryesor ishte doktori.
Gjithë natën i qëndroi mbi kokë duke i ndërruar pecet me ujë të ftohtë që ia
vendoste mbi ballë, të vetmet mjete që
kishte në dispozicion, përveç ndonjë aspirine apo bari tjetër të këtij lloji.
Në kllapin e tij ai dëgjonte fjalët e doktorit që i pëshpëriste. I fliste për
familjen dhe shokët e tij dhe Arbërit i dukej sikur ata i kishte pranë. Më në
fund këmbëngulja e mjekut triumfoi mbi vdekjen. Afër mëngjesit temperatura
filloi të zbresë.
Nuk ishte
përmirësuar ende, kur e njoftuan se do
të transferohej në
një kamp tjeter.
Doktori kërkoi me forcë ta mbante, por daullja binte në vesh të
shurdhër. Ndarja me doktorin e bënte Arbërin ta ndjente veten të braktisur në
mëshirë të fatit. I dukej sikur kishte humbur mbështetjen. Ia shprehu këtë ndjenjë.
Ai filloi t’i
fliste se edhe
në kampin tjetër
do të gjente
plot burra të
tjerë ku mund
të mbështetej.
Jam i ri – i
tha doktorit
Nuk e la
të vazhdonte. U ngrit
në këmbë dhe
me një frëngjishte të pastër i
deklamoi vargjet e Sidit nga tragjedia e Kornejit:
Je suis jeune, il est
vraie,
Mais aux åmes bien nais,
La valeur n’attend
point,
Le nombres des annèes”.
(Unë jam i
ri, por në shpirtrat e mëdhenj, vlefta nuk pret vitet).
Vargjet
vepruan si magji në zemrën e tij.
Një ndjenjë besimi
në vetvete ia
mbushi zemrën. Ndjenja e mëparshme e thyerjes shpirtërore ishte
zhdukur.
Të
nesërmen u bë
nisja për në
një kamp në
jug të Shqipërisë. Atë ditë moti bëri shumë i keq. Që me mëngjes filloi një shi i rrëmbyer. Gjëmonte dhe vetëtinte
sikur do të përmbysej gjithçka. Si u qetësua pak, i hipën nëpër makina dhe u nisën. Dengjet i
ngarkuan në një makinë tjetër. Kaluan qytete dhe ura. Së fundi u ndalën. I zbritën dhe i urdhëruan që
sejcili të merrte dengun e tij në
krah. Më tutje nuk kishte rrugë
për makinat, kështu që duhej ta bënin në
këmbë. .
Kampi, drejt të cilit po
shkonin, ndodhej në
majë të një
kodre të lartë. Shiu vazhdonte të binte, ndonëse jo me intesitetin e
mëparshëm. Policët që i shoqëronin kishin
veshur pelerina të
mëdha dhe çizme, kështu që nuk lageshin. Të burgosurit ishin bërë ujë.
Megjithatë, ishin të detyruar të ecnin
nëpër një rrugë gjithë baltë me dengun në krah, ku shpesh herë rrëshkisnin dhe
duhej të ngriheshin menjëherë, sepse përndryshe të vinte roja me një kamzhik në
dorë dhe të qëllonte
ku të mundte
duke thënë::
Çohu se
pengove shokët!
Autokollona
e skllevërve vazhdonte rrugën. Pas gati
dy orësh, mbërritën
në kamp. U futën si mundën nëpër kapanone. Arbëri hapi dengun e plaçkave. Kishin shpëtuar pa u lagur një
palë ndërresa që ishin në mes të tij
si dhe një batanie. U gëzua pa
masë. U ndërrua shpejt e shpejt dhe u
mbështoll me batanien. Atë natë e kaluan ashtu të mbështjellë mbi dërrasat e shtretërve të kapanonit duke u
dridhur nga të ftohtit.
Në kamp kryheshin punime për
tharjen e një kënete. Për këtë
duhej hapur një kanal i gjatë rreth gjashtë kilometra. Kilometri i parë i tij,
për shkak të relievit malor, duhej të gërmohej deri në tridhjetë metra
thellësi, ku vendoseshin tuba të mëdhenj betoni për të kaluar uji. Deri në dhjetë metrat e para të thellësisë
gërmimi bëhej me krah dhe trasportohej dheu me karro dore nëpër një rrugë në
formë zigzake. Pastaj nxjerrja e tij bëhej
me vinxha dhe trasportohej me karro dore.
Puna ishte e vështirë dhe me pasoja të rënda.
Aksidentet ishin të shumta. Porsa kishte
mbaruar platforma e vinxhit prej traresh dhe dërrasash. Vinxhier ishte një
djalë i ri E quanin Qemal. Arbëri rrinte
shpesh me të dhe bisedonin. Ishte një djalë i qeshur dhe me humor. Pas katër muajsh do të
lirohej. Montoi vinxhin, i vuri kondrapeshat dhe filloi ta rrotullojë për ta
provuar. Kur ato arritën nga ana e jashtme e platformës, dy dërrasa, që ishin
harruar pa mbërthyer u ngritën nga pesha e vinxhit. Qemali fluturoi dhe ra në
kanal nga një lartësi më shumë se dhjetë metra. Menjëherë pas tij ra edhe
vinxhi, i cili e fundosi rreth një metër në tokë. Vdekja ishte e llahtarëshme. Ajo kishte
ngrirë buzëqeshjen e tij. Shokët, midis tyre edhe Arbëri, zbritën poshtë,
çmontuan vinxhin dhe nxorrën trupin e sakatosur. Në pasdite e varrosën në
vëndin e caktuar për të vdekurit, disa hapa jashtë rrethimit, në anën e sipërme
të kampit. Askush nuk dha llogari për këtë aksident.
Punonin në gërmim
në fund të
kanalit. Thellësia kishte arritur
mbi njëzet metra.
Zakonisht në
mes të tij linin një bllok dheu me dimensione 80 X 40 pa gërmuar për të
llogaritur volumin e dheut. Llogaritjet bëheshin çdo mbrëmje. Ishe i detyruar të realizoje
normën, përndryshe mbeteshe pa racionin e bukës dhe çajit të darkës. Këto blloqe dheu të burgosurit i
quanin piramida. Lartësia e saj kishte arritur gati dy metra.
Skënderi, biri i një personaliteti të njohur në Shqipërinë e
veriut, punonte në fund të kanalit. U ul
pranë një piramide të tillë dhe ndezi një cigare. Por lodhja dhe dobësia, bënë
që t’i shpëtonte cigarja nga duart dhe
ta zinte gjumi. U mbështet pas piramidës. Roja që kontrollonte të burgosurit po
afrohej. Arbëri, që punonte me të, e pa dhe thirri:
Skënder,
çohu se po vjen roja.
Në tentativë për t’u ngritur, i
përgjumshëm siç ishte, nga nxitimi u mbështet më me forcë. Piramida u rrëzua.
Një klithmë e tmerrshme u dëgjua. Dheu
kishte rënë mbi të. Arbëri me shokët e tjerë u munduan ta ngrinin, por ai nuk
lëvizte dot. Kishte dhimbje të mëdha në shpinë Kishte mbetur i krrusur. Shokët
e morën me vështirësi dhe e
vendosën në një
tezgë qësajuan aty për aty. E transportuan në infermierinë e kampit.
Doktor Istrefi, që kishte vetëm
disa ditë që kishte ardhur edhe ai në kamp, e vizitoi dhe konstatoi se mund të
kishte thyer shtyllën kurrizore. I gjori
Skënder nga mesi e poshtë ishte i
paralizuar. Në mes të dhimbjeve pyeste doktorin:
- Doktor, a do të mund të shpëtoj
për me pa edhe nji herë nanën?
Të ëmën bashkë me pjesëtarët e tjerë të familjes i kishte të internuar
në një fshat të Shqipërisë së jugut . Doktori e dinte se për të nuk kishte më
shpresë. Megjithatë i jepte vazhdimisht kurajo:
- Sa të kalojnë disa ditë dhe do të bëhesh më mirë. Do të shkosh
në spital dhe do
të
shërohesh.
Por komanda e kampit as që kishte menduar ta çonte
në spital. Rrojti edhe
disa ditë dhe mbylli sytë. Edhe ai u varros në vendin e
caktuar.
Ndërkohë
vitet kalonin. Kishte më shumë se dymbëdhjetë vjet që Arbëri kalonte sa në
njerin kamp në tjetrin. Kudo e njejta gjendje. Kudo i njejti trajtim ndaj të
burgosurve. Por edhe jashtë gjendja nuk ishte më e mirë. Një krizë e thellë
ekonomike kishte pushtuar vendin. Ishte rikthyer sistemi i triskëtimit që tani
quhesh sistemi i tollonave. Megjithatë propaganda shtetërore mundohej të mbante
gjallë entusiazmin e popullit. Gazetat dhe televizioni për çdo ditë flisnin për
sukseset e pakrahasueshme që kishte arritur vendi. Një indokriminim i paparë
sundonte pothuajse në pjesën më të madhe të popullsisë. Trumbetohej me të madhe
“Njeriu i ri socialist” që kishte ndërtuar sistemi. Si rrjedhojë kjo kishte
sjellë që një pjesë e tyre të kthehej në manekinë që vepronin vetëm sipas
shkopit të dirigjentit që ndodhej në krye të vendit.
*
* *
Zakonisht
njeriut, sidomos kur është në kondita të vështira, i shfaqen parandjenja të
cilat mbajnë gjallë shpresën për ditë më të mira. Një gjë e tillë i ngjau edhe
Xhavitit, shokut të Arbërit. Po afronte mesi i prillit. Atë ditë
ai u afrohet shokëve dhe u thotë:
- Dëgjoni, këto ditë do të
ndodhë një ngjarje e madhe. Kam një parandjenjë për këtë.
- Goja të
buroftë mjaltë! - i tha Arbëri.
- Një i madh do të thyejë qafën.
U ishte bërë zakon që çdo ditë të prisnim ngjarje të tilla. Mirë
thonë se shpresa vdes e fundit.
Ajo i mbante gjallë.
Pikërisht
në ato ditë, në orën 20.00, u
përhapën tingujt e
siglës së emisionit
qëndror të lajmeve.
Pas saj në ekran u shfaq fytyra e spikeres që me një ton serioz njoftoi:
Komiteti
Qëndror i Partisë
së Punës së
Shqipërisë njofton se
sot, në orën
-
tha
orën, - pas
një sëmundjeje të
pashërueshme, ndërroi jetë
udhëheqësi ynë i
madh,
themeluesi i Partisë Komuniste të Shqipërisë,
strategu i reformave të mëdha që e çuan vendin
tonë në majat më të larta, shoku. - tha
edhe emrin e tij
Një
portret u shfaq në ekranin e televizorit.. Spikerja vazhdonte të fliste dhe të
fliste për figurën e tij të pa arritshme.
Në
ditët në vazhdim
turma njerëzish drejtoheshin
në selinë e
Komitetit Qëndror
duke i rënë
kokës me grushte. Shumë njerëzve u binte të fikët. Një gjë e tillë nuk
kishte ndodhur për asnjë rast tjetër, madje edhe kur prindërve u kishin vdekur fëmijët.
Dita
e varrimit. Kortezhi nga godina e Komitetit Qëndror drejtohet për në sheshin e
kryeqytetit. Në të dy anët e rrugës turma të mëdha, me lotë ndër sy dhe duke
nderuar me grusht, përcillnin prijësin e madh që nuk e kishte parë kurrë vendi.
Në krye të kortezhit, pretendenti i fronit i shoqëruar nga shokët e tij.
Natyrisht fjalën e rastit e mbajti ai. Foli për humbjen e madhe që kishte
pësuar vendi. Foli për kontributin e këtij njeriu të pa zëvendësueshëm. E për
çfarë nuk foli. Së fundi u gjunjëzua para
arkivolit dhe duke
nderuar me grusht thirri:
Betohemi!
Turma e tërë, e gjunjëzuar edhe ajo, iu përgjigj:
Betohemi
Kortezhi mori rrugën e Varrezave të
Dëshmorëve të Kombit. E njejta pamje. Fjalime
të tjera
edhe atje. Arkivoli me trupin u vendos në varrin e përgatitur. Në pllakën
përkujtimore të varrit u shënua vetëm një datë, ajo e lindjes. Ai nuk kishte
vdekur!
Për
disa muaj në vend nuk kishte më këngë e valle, nuk kishte më fejesa dhe
martesa. Një parullë e re filloi të shfaqet : “Ta kthejmë dhimbjen në forcë!”
Lajmin e vdekjes së ”Prijësit të Madh” e morën
vesh edhe të burgosurit e kampit të
Arbërit. Gëzimi në rradhët e tyre
ishte i jashtëzakonshëm.
- A nuk ju thashë unë që e
parandjeva? - tha Xhaviti gjithë gëzim.
Mersini,
një nga ata që të burgosurit i quanin ‘minjtë e birucave”, pasi tërë periudhën
e burgut e kaluan nga biruca në birucë
për të nxjerrë ndonjë fjalë nga të burgosurit dhe për t’ia shpënë eprorëve të
tyre dhe që u ndodh rastësisht aty pranë, e dëgjoi dhe ia raportoi toger
Abazit. Togeri i tha Xhavitit:
- Mos u gëzoni, edhe në rast se
imperialistët amerikanë do të guxojnë
të shkelin në
tokën tonë, juve do jeni të parët
që do të zhdukeni.
- Të gjithëve
nuk na zhdukni
dot, - u
dëgjua zëri i Xhavitit.
- Ashtu? - pyeti togeri i tërbuar.
E mori dhe, pasi e lidhi, e dënoi një javë në
birucë. Ai muaj ishte një skenë terrori për kampin. Megjithatë shumë shpresonin
se pasardhësi do të ndryshonte diçka.. Por kjo nuk ndodhi.
Atë
mëngjes Arbëri u gdhi përsëri me temperaturë. U
vizitua te doktor Istrefi. Temperaturën e kishte
tridhjetetetë gradë Celsius. Doktori vendosi ta shtronte në infermieri. Aty
pranë ndodhej toger Abazi. Kur mori vesh përse bëhej fjalë, tha:
Tashti
nuk mund ta
shtroni. Eshtë në
forcën e atyre
që duhet të shkojnë në
punë.
Doktori këmbënguli, por ai nuk pranoi. Arbëri u
detyrua të nisej
në punë. Ecte duke iu marrë këmbët. Kur mbërritën te kanali, nuk kishte
më fuqi. Si
duket temperatura duhej t’i ishte ngritur më tepër. Xhaviti propozoi që
ta linim të pushonte buzë kanalit deri në mbrëmje. Biseduan edhe me rojen që i
shoqëronte. Do të punonin shokët që të
realizonin
normën e tij. Ai pranoi.
Afroi dreka. Ishte verë. Dielli të digjte.
Mbërriti toger Abazi. Pa që Arbëri po rrinte shtrirë dhe urdhëroi që të
ngrihej. Ai u ngrit, mori karron e dorës dhe e shtyu me mundim. Kur mbërriti te
vëndi ku shkarkoheshin, fuqitë iu prenë
dhe ra në pirgun me dhe. Karrot e tjera që
vinin nga prapa, ndaluan.
Çfarë prisni, shkarkojini! - urdhëroi togeri
Asnjë nuk lëvizi. Xhaviti doli para dhe tha:
Ai është vëllai ynë. Ne nuk mbulojmë vëllanë tonë.
Togeri u xhindos. Dha urdhër të lidhin Xhavitin.
Pastaj u foli të tjerëve:
Vazhdoni!
Asnjë nuk lëvizi. Si e pa që çdo urdhër ishte i kotë, iu drejtua
Mersinit dhe një grupi servilësh që
ishin midis të burgosurve..
Mbulojeni me dhe! - u dha urdhër.
Ata
filluan të hidhnin
karrot e dheut
mbi trupin e drobitur të Arbërit. Dëgjoheshin rënkimet e
tij të mbytura. Kjo punë vazhdoi deri në mbrëmje. Zbuluar i mbeti vetëm koka.
Kur përfundoi puna, shokët e nxorrën trupin e tij nga dheu dhe e çuan në krah.
Ishte mrekullia e doktor Istrefit dhe fati i tij, që e solli përsëri në jetë.
Doktori, i revoltuar, i tha togerit:
As nazistat nuk kanë bërë vepra të tilla.
Togeri desh ta ndëshkonte, por e shpëtoi ndërhyrja e komandantit të
kampi, ndërsa Xhaviti u gdhi disa netë në qeli, i lidhur me hekura në
duar. Kur doli nga qelia, i kushtoi
një poezi mikut të tij. Poezia kaloi
dorë më dorë në pjesën më të madhe të kampit. Poezia ra edhe në dorë të Mersinit. Ai i tha toger Abazit, i cili
priste rastin për ta ndëshkuar Xhavitin.
Paske
shkruar poezi zotrote,
- i tha -
Qenke dhe poet pale! Ta tregoj unë
tani
poezinë.
Urdhëroi
që ta lidhnin në një shtyllë elektriku që ndodhej në mes të kampit. Kështu e la
për tri ditë pa bukë dhe pa ujë. Xhaviti i ngratë po shkrihej dalëngadalë.
Arbëri dhe shokët e tij e shikonin, por nuk kishin asnjë mundësi ta ndihmonin.
Xhaviti rënkonte e rënkonte me një zë të
mekur. Dikur ato pushuan.
Kishte fluturuar në
botën e përjetshme. Nga sytë e
Arbërit filluan të rrjedhin lotë të nxehtë.
Pështyjeni!
- thërriste togeri
Askush nuk lëvizi. Madje as Mersini dhe disa të
tjerë si ai nuk guxuan. E lanë gjithë
ditën në atë
vend që ta shikonin të gjithë
Kështu do ta
pësojë kushdo që do të shkelë rregulloren e kampit, - thirri togeri.
Një hije
e zezë mbuloi
të gjithë kampin. Më
i prekuri ishte
Arbëri. Kishte
humbur
një mik të shtrenjtë. Kishte humbur një njeri.
*
* *
Më në fund mbërriti edhe dita e lirimit nga burgu. I kishte plotësuar të gjitha vitet e
dënimit. Ishte 10
shtatori i vitit
1990. Natën e fundit u mblodhën
shokët tek shtrati i tij. Toger
Abazi ishte transferuar
në një tjetër
kamp. Kërkuan leje nga roja e
brendshme që të këndonin në atë mbrëmje.
Ai i lejoi. Shokët këndonin
të shoqëruar nga
një kitarë që e kishte një i burgosur. Pas mbarimit të çdo kënge,
ngrihej një mirësi. Zakoni e donte që mirësitë të ngriheshin me raki, por atje
ajo mungonte. Atë e zëvendësonin
cigaret. Për çdo mirësie i hidhej një, dy apo tre cigare kitaristit.
Nuk mungonte as kënga labe. I pari ia mori një kënge të vjetër patriotike, që dikur
e këndonin nacionalistët në kohën
e uftës, Hysniu, një djalë nga fshatrat e krahinës së Arbërit që ishte
dënuar për krijimin e një organizate që shpërndante trakte në qytet.:
Hapni dritë o male, mos rrini në re
Ti Baba
Tomori, lësho një rrufe.
Mblidhuni
vëllezër, ejani me ne,
Ti Baba Tomori, lësho një rrufe.
Le të nxjerrim armët që kemi në dhe,
Ti Baba
Tomori, lësho një rrufe!.
Kur ishte i ri ëndërronte të bëhej poet, shkrimtar apo aktor teatri. Por
në vend të shkollës së lartë ndoqi atë të burgut, një shkollë ferri të vërtetë
që të mbyste me rrathët e saj. Ishte i rrethuar nga një uri e përjetëshme, nga
një vdekje që të rrinte e gatshme në çdo çast për ta rrëmbyer. Shtojini këtyre
edhe torturat, për të cilat mund të flasin vetëm ata që i kanë provuar dhe do
të keni tabllon e plotë të këtij teatri tragjik. Por burgu pati edhe meritat e tij. Ai ishte një shkollë e vërtetë,
një shkollë e një lloji të veçantë. Ai i
mësoi disa të
vërteta, të cilat
do të kishin mbetur të panjohura,
nëse nuk do të kishte qenë atje. Arbëri u njoh me shumë burra të rrallë që nuk
kishte pasur fatin t’i njihte më parë.
Ata i mësuan
se si duhej të vepronte që të ishte njeri. Tashti
do të dilte në një botë tjetër. Si do të ishte ajo? Mos do të ndërronte burgun
e vogël me atë të madhin që quhet Shqipëri? Kishte hyrë me mendime të tjera dhe
tani logjika i kishte ndërruar. Ato vite burgu dhe personalitetet që kishte njohur atje, kishin formuar karakterin e tij. Që nga
ajo ditë nuk mendonte tjetër veçse kur do të vinte dita që të ishin të lirë. Por a do të vinte
vallë?
Megjithatë
era e lirisë kishte filluar të frynte. Në vendet e tjera të lindjes komuniste
liria kishte lulëzuar. Nuk mund të qëndronte larg vendi ynë. Në qytetin verior
kishin tentuar të rrëzojnë monumentin e diktatorit rus. Dy muaj më parë një
mori njerëzish kishin hyrë në ambasadat e huaja duke e detyruar qeverinë shqiptare
të pranonte largimin e tyre në perëndim. Udhëheqësi i vendit organizoi një
takim me intelektualë të njohur për të patur mbështetjen e tyre. Por gjatë saj
u ndien shumë zëra që kërkonin një ndryshim të sitemit. Por diktatori nuk
dorëzohej. Ai hodhi idenë e pluralizmit të mendimit që nuk u përkrah nga shumë
pjesëmarrës. Në një miting të madh të zhvilluar në kryeqytet, dy ditë më vonë,
ai do të deklaronte:
“Edhe
bar do të hamë, edhe gjak do të derdhim!“
U
dëgjuan edhe thirrje të tjera:
“Ata
që u futën në ambasadat kapitaliste janë jashtëqitja e kombit“.
Por ujkut tashmë i kishin rënë dhëmbët. Ai nuk
mund të kafshonte më.
Arbëri,
tashmë i lirë, u drejtua tek stacioni i trenit të qytetit. Preu biletën. Treni nisej pas dy orësh. Doli në qytet dhe u
drejtua në postë. Nisi telegramin për nënën:
“Mbërrij
me trenin e orës 18.30.“
Në
orën e caktuar ishte në qytetin e
tij. Kur zbriti nga treni, u ndesh me dy njerëzit më të dashur, Blerinën dhe Petritin. U përqafuan
dhe qëndruan ashtu për minuta të tëra pa u ndarë. Si kaluan çastet e para
Arbëri foli:
Ejani të shkojmë në shtëpi. Tani nuk do të
ndahemimë kurrë.
U
nisën. Në shtëpi
i prisnin nënë
Afërdita dhe Hektori
me Irmën. Përsëri
përqafime
dhe urime. Mbi të gjitha nëna ngazëllehej. I kish premtuar se do ta
priste dhe e kishte
mbajtur premtimin. Arbëri, djali i vetëm i saj,
drita e syve të saj tashmë ishte në shtëpi. Porsa kishte marrë telegramin
kishte shkuar në tregun privat, që atë kohë
kishte filluar sërishmi
nga aktiviteti dhe
kishte blerë mish, vezë, perime, fruta, verë e të tjera. Kishte
përgatitur një darkë që nuk kishte mundur ta përgatiste kurrë më parë. Midis të
tjerave edhe një kek të mrekullueshëm.
I
shtroi në tavolinë dhe i ftoi të ulen. Bisedat nuk kishin të sosur. Askush nuk
e përmendi të kaluarën, sikur ajo të mos kishte ekzistuar. Pinin verë dhe
uronin njeri-tjetrin. Në fytyrat e tyre dallohej vetëm gëzimi. Në mënyrë të
veçantë në atë të nënës. Vendosën që sa më parë të kryenin celebrimin dhe ceremoninë
e martesës.
Befas, në mes të kësaj hareje, nëna
u mbështet në
kolltukun ku ishte
ulur. Sytë i
kishte të mbyllur.
Nënë,
- i foli Arbëri.
Ajo nuk u përgjigj. Arbëri u ngrit dhe duke
e kapur për shpatullash thirri:
Nënë, çfarë ke?
Përsëri
asnjë përgjigje. Të gjithë u
ngritën në këmbë. Hektori u
afrua dhe filloi
t’i
kontrolloi pulsin.
Duhet
dërguar urgjent në
spital, - tha
- Petriti dil
shpejt dhe gjej
ndonjë
makinë.
Petriti
doli me vrap. Në rrugë,
për fat, po
kalonte njëfurgon pasagjerësh. E
ndaloi
dhe i kërkoi
ta ndihmonte për të çuar nënën në spital. Shoferi furgonit pranoi
menjëherë. Pas pesëmbëdhjetë minutash ishin në spital. Personeli mjeksor e mori
nënën në barelë dhe e çoi në sallën e diagnostifikimit. Arbëri dhe të tjerët
prisnin përjashta. Pas ndonjë ore një
mjek i vjetër doli nga salla.
Doktor si është nëna? - pyeti Arbëri.
Nuk
mund të japim
një përgjigje të saktë, -
u përgjigj mjeku. -
Ka pësuar
atak
kardiak. Po përdorim të gjitha mjetet për ta rikthyer në jetë. Duhet të
ruani qetësinë.
Mjeku
hyri përsëri brenda. Kaluan edhe dy orë të tjera. Mjeku doli përsëri nga salla.
Ti je Arbëri/? -
Pyeti të birin.
Po.
Eja brenda. Nëna ka filluar të pëshpërisë emrin
tënd.
Hynë në sallë. Nëna me sytë mbyllur pëshpëriste
me një zë që mezi dëgjohej:
Arbër...Arbër...Arbër...
Erdha nënë, erdha. Hapi sytë.
Çuditërisht
këto fjalë sikur
e zgjuan nënën. Vështroi të
birin. Me zërin e
saj të
ëmbël, zë
nëne, i tha:
Të
pata... premtuar... se
do të... prisja...
E mbajta... premtimin.. .Qofsh. ..i
lumtur...bir...
Sytë iu mbyllën dhe koka iu var. Arbëri
klithi. Mjeku e kapi për dore dhe i tha:
Kurajo djalë, të rroni vetë!
Të
nesërmen u zhvillua
ceremonia e përcjelljes
për në varreza.
Në kry e të
kortezhit
ecnin Arbëri dhe Blerina. Pas
tyre Hektori me Irmën si edhe Andrea me Elvirën e Petriti me Vojsavën të
ndjekur nga një turmë e madhe qytetarësh që rrallë herë ishte parë në të tilla
raste. E vendosën pranë varrit të s’ëmës. Vdekja kishte shokuar një qytet të
tërë.
*
* *
Ditët
e para të
dhjetorit. Atë ditë
çifti sapo kishte zbritur nga treni në kryeqytet.
Blerina
kishte një seminar mbi problemet e shkollës. Natyrisht
edhe Arbëri nuk mund ta linte vetëm. Po ecnin
drejt qendrës ku ndodhej salla në të cilën do të zhvillohej seminari.
Një lëvizje e pazakontë filloi në rrugë. Shiheshin të rinj dhe të reja, burra
dhe gra që vraponin për diku. Arbëri dhe Blerina u shtangën. Për ku vraponin
vallë? Ndaluan një djalosh që po ecte pranë tyre dhe e pyetën.
Tek qyteti studenti, u përgjigj ai. - Filloi!
Çfarë filloi?
Djaloshi
nuk u përgjigj.
Kishte fluturuar. Instiktivisht
edhe ata u nisën drejt vendit
të
treguar nga djaloshi. E
harruan fare seminarin. Sa më tepër
i afroheshin aq më tepër shtohej turma që nxitonte për të mbërritur.
Dëgjoheshin thirrjet entuziaste që gjëmonin:
E duam Shqipërinë si gjithë Europa!
A thua erdhi me të vërtetë dita jonë?
– Pyeti veten Arbëri.
Blerina e dëgjoi dhe pyeti:
Çfarë thatë?
I dëgjon? Janë ditët e përmbysjes së madhe.
Së fundi arritën.
Sheshi ishte mbushur plot e
përplotë me njerëz
që therrisnin
dhe brohorisnin. Së fundi
në tribunën e ngritur me këtë rast hipi një nga studentët e
universitetit të kryeqytetit. Ai filloi të fliste. Thelbi i fjalimit të tij
ishte një ultimatum drejtuar qeverisë për pluralizëm politik, për ta bërë edhe
Shqipërinë si gjithë Europa. Fjalët e tij mezi dëgjoheshin nga brohoritjet e
shumta që nuk kishin të sosur. Në përfundim të fjalës së tij ai theksoi:
Ne jemi për sistemin shumë partiak dhe do të qëndrojmë deri në fitoren
tonë për
këtë
sistem. Liri, demokraci!
Dhe
turma oshëtiu:
Liri, demokraci! Liri, demokraci!
Oratorët
nuk kishin të
sosur. Midis tyre kishte
edhe disa që
Arbëri i kishte parë
duke dhënë kohët e fundit intervista në
median televizive “Zëri i Amerikës“ të cilën ai e dëgjonte për çdo ditë. Një pjesë prej tyre
kishin qemë funksionarë të lartë. Kjo
gjë sikur i
shkaktonte një ngërç. Këtë ia shprehu Blerinës. Ajo e vështroi drejt e në sy dhe i tha:
Kushdo ka të drejtë të hedhë poshtë të
keqen që ka
patur brenda vetes
dhe të
fillojë
një jetë të re.
Më fal, - iu përgjigj ai, - ke të drejtë.
Në
podium u ngjit
një burrë me
një mjekër të
vogël dhe musteqe.
Çuditërisht
Arbërit
iu duk si një fytyrë e njohur.
A e njeh? -
E pyeti Blerina.
Më duket
fytyrë e njohur por nuk arrij ta identifikoj.
Është djali i
Resulit.
Djali i
Resulit? Paska lënë musteqe dhe mjekër?
Po.
Ka mbaruar
shkencat politike. Ka zëvendësuar
të atin që ka dalë në pension.
Kur qenka
bërë demokrat?
Oratorët
vazhdonin të ndërroheshin. Një burrë e mori
fjalën. Filloi të fliste me
një
gjuhë që e
rrëmbeu të gjithë turmën. Sa më tepër ligjëronte, aq më tepër turma ekzaltohej.
O Zot - Thirri Arbëri.
Çfarë patët?
– Pyeti Blerina.
Mersini, -
belbëzoi Arbëri.
Ndërkaq
oratori kishte filluar të fliste:
Të nderuar
studentë dhe qytetarë
të kryeqytetit! Më l ejoni t’iu
përshëndes në
emër të të
gjithë të përndjekurve politikë të Shqipërisë, të atyre që sakrifikuan edhe
jetën e tyre për këtë ditë të shenjtë. Ne jemi në krahun tuaj, ne jemi me ju!
Dhe vijoi të ligjëronte e të
ligjëronte.
O Zot, – thirri përsëri Arbëri -
çfarë po më shohin sytë?
Çfarë? - Pyeti Blerina pa kuptuar gjë.
Ai është miu
i birucave që ka marrë në qafë
shumë njerëz.
Para syve
i dilte figura
e Xhavitit i l
idhur në shtyllën
e elektrikut ku dha edhe
frymën e
fundit.
Eja të ikim,
- tha.
U nisën. Kur
mbërritën tek sheshi kryesor i
kryeqytetit ndjeu një zë:
Arbë
Ktheu kryet.
Para tij qëndronte doktor
Istrefi. U përqafuan. Arbëri e
prezantoi me
Blerinën.
Bashkëshortja
ime, - dhe duke u
drejtuar nga ai vazhdoi: -
Doktor Istrefi, një
nga
shpëtimtarët e shumë jetëve në burg.
Arbëri nuk iu
lëshonte nga goja, - tha Blerina duke i
dhënë dorën
Mos harroni
edhe qëndrimin tuaj dinjitoz, e
nderuar! - Iu
përgjigj ai. – Ku po
shkoni?
Në stacionin
e trenit. Sonde
do të kthehemi
në qytetin tonë.
Sonde nuk keni ku shkoni, jeni të ftuar tek unë
për darkë.
Ndërkaq po
afronte mbrëmja. Arbëri
u mundua të justifikohej gjoja
me një punë
që e
priste në qytetin e tij dhe duhej
të ikte patjetër, ndaj duhej të nxitonin të kapnin trenin e fundit. Por
këmbëngulja e doktorit e detyroi të pranonte.
Familja e doktorit përbëhej nga e
shoqja dhe djali me bashkëshorten dhe një vajzë tre vjeçare. Kur e kishin
arrestuar doktorin, kishte dy vjet që ishte martuar dhe e shoqja sapo kishte lindur. Kështu që djali, sikurse
dhe Arbëri, u rrit vetëm nën kujdesin e nënës dhe pa prezencën e të atit.
Megjithatë edukata dhe morali nuk i munguan. Ato i ishin ngulitur në shpirt nga
e ëma që sakrifikoi gjithshka për të. Mbaroi gjimnazin, por rruga për më lart
ishte e mbyllur. Pasi u lirua i ati, u martua me një vajzë që punonte në
ndërrmarjen e tij, me të cilën u dashuruan. Si rezultat i martesës u
lindi vajza që u bë gëzimi i shtëpisë,
Grua, -
foli doktori sapo hynë në shtëpi,
- na përgatit një darkë të
mirë por,
më parë, sillna shishen e rakisë dhe gotat pasi
ne meshkujt do e kthejmë nga një gotë.
Bisedat nuk kishin të mbaruar.
Kujtonin kohën e
tmerrshme që kishin
kaluar në errësirën
e burgjeve apo tmerret e kampeve. Kujtonin shumë nga miqtë e përbashkët
që i kishin mbyllur sytë larg të afërmve të tyre dhe që nuk kishin një varr ku
të derdheshin dy pika lot. Por biseduan edhe për ditët e sotme dhe për lëvizjen
e madhe që
kishte shpërthyer. Flisnin për
lëvizjen por edhe për protagonistët e saj. Kishte midis tyre shumë
personalitete të shquara të vendit që ia
vlente t’i ndiqje, por kishte edhe sharlatanë të politikës që nuk kishin lënë
të zezë pa bërë dhe tani dilnin si ithtarë të lirisë dhe demokracisë.
A e
dëgjove djalin e
Resulit, - filloi
Arbëri , - paska zëvendësuar
të atin,
drejtor drejtorie
në Ministrinë e Punëve të Brendëshme dhe sot ligjëron për liri dhe
demokraci. Nga kush e kërkon? Mos vallë nga vetja e tij? A thua
ka harruar se ati i tij ka torturuar qindra njerëz, një prej të cilëve kam qenë
edhe unë?
Qetësohu Arbër,
- foli doktori.
– Koha do t’i
eliminojë ferrat që
mbijnë
rrugës.
Po Mersinin
e dëgjove, - vazhdoi
Arbëri. - pa le, na
fliste edhe në emër të të
përndjekurve
Politikë. Kujt të përndjekur? Mos vallë të Xhavitit?
Dale të hapim
televizorin se erdhi ora e
revistës televizive, - tha
doktori duke
dashur të ndërrojë bisedën.
Spikerja e
televizionit po fliste
për një takim
që udhëheqësi i partisë dhe i shtetit kishte organizuar me drejtuesit e
protestës. Në atë çast fjalën e kishte
studenti që hapi manifestimin. Ishte një djalë trim. Pa ia bërë syri tërr po ia
përplaste në fytyrë udheheqësit. Ai mundohej me një dhelpëri të ulte tonet e
bisedës, por ishte e kotë. Midis të pranishmëve dalluan edhe figurat e Mersinit
dhe djalit të Resulit.
Atë mbrëmje ndenjën duke biseduar
deri në mesnatë.
*
* *
Më
së fundi u krijua edhe partia e parë opozitare. U zhvilluan edhe zgjedhjet e
para pluraliste. Por hienat e së kaluarës kërkonin gjak. Ky gjak u derdh në
qytetin verior të vendit porsa ishin zhvilluar zgjedhjet e para pluraliste Ranë
katër martirë. Përse? Vetëm e vetëm pse protestonin për vjedhjen e votave.
Vetëm e vetëm pse guxuan të sfidonin diktaturën. Një shtet i tërë u ngrit në
këmbë. Një grevë e përgjithëshme përfshiu të gjithë vendin U ngritën shoqatat e
të drejtave të njeriut dhe midis tyre dhe ajo e të përndjekurve politikë nga
regjimi komunist. U rrëzua edhe monumenti i diktatorit që ndodhej në qendër të
kryeqytetit.
Në
këtë kuadër Arbëri vazhdonte në qytetin e tij. Kishte një brengë që kërkonte ta
zgjidhte sa më parë. Donte të gjente vendin ku ishin hedhur eshtrat e të atit.
Donte një varr ku të vendoste një tufë me lule. E ngriti çështjen në shoqatë.
Shoqata iu drejtua degës së punëve të brendëshme duke i kërkuar vendodhjen e
pushkatimeve. Dega heshti. Nuk guxoi të kthente përgjigje.
Arbëri
vendosi të takonte Resulin. Me siguri, ai e dinte se ku ndodheshin eshtrat e të
atit dhe tani që ishte pozicionuar në
krahun e opozitarëve, ndërgjegja e tij duhej të kishte reflektuar. U nis së
bashku me Blerinën në drejtim të kryeqytetit. Ajo takoi dajon e saj dhe i
kërkoi një takim të Arbërit me të. Resuli pranoi. Arbëri i paraqiti kërkesën. I
kërkoi t’i tregonte se ku ishin eshtrat e të atit. Resuli ndenji disa minuta pa
folur duke u menduar. Siç dukej
mendonte nëse duhej
t’ia thoshte apo
jo. Së fundi, triumfoi ligësia që kishte në
ndërgjegjen e tij.
Unë nuk di gjë, -
tha.
Si nuk e dini? A nuk keni qenë
ju hetuesi i tij kur
ai ndërroi jetë?
– e pyeti
Arbëri.
Nuk di gjë, -
përsëriti Resuli.
Ngjarjet rridhnin njera pas tjetrës. Një vit
pas zgjedhjeve të
para filloi fushata për
zgjedhjet e
dyta pluraliste. Shoqata i propozoi partisë së parë opozitare kandidaturën
e Arbërit. Në konferencën e kësaj partie
për zgjedhjen e kandidatëve për në kuvendin e Shqipërisë foli edhe Arbëri. Foli
qetë e
qetë për një shtet me të vërtetë
demokratik, për një shtet perëndimor ashtu siç kishin ëndërruar ata që iu
kundërvunë sistemit totalitar duke dhënë edhe jetën e tyre për
këtë ditë. Foli edhe kandidati
tjetër, një ish-funksionar i sistemit
të përmbysur. Nuk la më be e rrufe pa hedhur mbikomunizmin. Së
fundi u kryen
votimet. Fitimtar doli \ish
-funksionari.
Erdhi
edhe dita e votimeve. Partia opozitare u kthye në parti
qeverisëse. Një administratë e re
filloi nga puna. Arbëri u emërua drejtor në një institucion që kishte në
vartësi të përndjekurit politikë. Një anëtar tjetër i kryesisë së shoqatës së
të përndjekurve politikë u emërua drejtor i degës së punëve të brendëshme. Ai
kërkoi në arkivat e degës por nuk gjeti asnjë dokument për rastin e Sokolit.
Blerina i sugjeroi të shkonin në arkivën e Ministrisë së Punëve të Brendëshme.
Shkuan. Drejtor ishte nje djalë i ri që ishte emëruar
ato ditë. Ai i priti me një mirësjellje të madhe Së fundi e gjetën skicën e
vendvarrimit. Qyteti kishte tre vende varrimi për të ekzekutuarit dhe ata që
vdisnin në burg. Një në hyrje të tij, një në periferi dhe një në rrugën që
dilte nga qyteti. Eshtrat e Sokolit ndodheshin në rrugën në daljen e qytetit.
Shoqata
vendosi fillimin e
gërmimeve. Në atë vend
ishte ekzekutuar edhe
një grup prej njëmbëdhjetë personash. Sipas skicës
eshtrat e Sokolit ndodheshin rreth dhjetë metra larg gropës ku ishin të tjerët.
Ndodheshin pikërisht poshtë një ure që ishte ndërtuar nga pushtuesit italianë që
mendonin të ndërtonin një rrugë. Nisi gërmimi. Punohej me shumë kujdes. Iu
dukej sikur do i lëndonin ato eshtra. Së fundi i zbuluan. Pranë tyre një
medalion. Arbëri e mori. Ishte medalioni që kishte fituar në përfundim të
studimeve në Francë dhe që bashkëvuajtësi i tij ia kishte vendosur në xhaketë.
Eshtrat
e martirëve u vendosën në xhaminë e
qytetit. Të gjithë ishin të besimit
mysliman. Pas dy ditësh, u zhvillua ceremonia e varrimit. Pjesëmarrja
ishte e jashtëzakonshme. Në krye printe makina me arkivolet e të rënëve. Pas
tyre, familjarët dhe pjesa tjetër e qytetarëve. Merrnin pjesë Kryetari i
Shoqatës Kombëtare të Perndjekurve Politikë si dhe përfaqësues nga partia qeverisëse. Kishte ardhur edhe
Kryetari i Komunitetit Mysliman si dhe doktor Istrefi që tani ishte emëruar
drejtor drejtorie ne Ministrinë e Shëndetësisë. U mbajtën fjalime të shumta.
Foli Kryetari i Komunitetit Mysliman, Kryetari i Shoqatës Kombëtare,
përfaqësuesi i partisë qeveritare, doktor Istrefi, si edhe djaloshi që kishte
sjellë letrën e Sokolit në familje dhe që kishte ardhur posaçërisht për këtë
rast.. Ceremoninë e mbylli kryetari i shoqatës së degës së qytetit. Arkivoli i
Sokolit u vendos pranë varrit të Afërditës
ndërsa arkivolet e njëmbëdhjetë të ekzekutuarve në një varrezë të përbashkët.
Kurora të shumta zbukuruan varret e tyre.
*
* *
Qeveria
demokratike miratoi një ligj që u jepte të drejtën ish-të përndjekrve politikë
të vazhdonin studimet e larta pa zhvilluar konkurs paraprak, siç zhvillohej
zakonisht. Zbatimin e këtij ligji e
kishte zyra ku ishte drejtor Arbëri, por me kusht që te merrte edhe miratimin e
shoqatës së të përndjekurve politikë. Arbëri qëndronte në zyrën e tij duke
lexuar një shkresë. Trokiti porta:
Urdhëroni! – Foli Arbëri.
Në zyrë hyri Ibrahimi dhe po qëndronte si i
ngrirë.
Po ku je
more Ibrahim që na
u shfaqe kështu papritur? – I
tha Arbëri me
një
ton ironik.
Ibrahimi nuk fliste.
Fol,
pse hesht? –
Vazhdoi Arbëri. -
Ku vajti ajo
ligjërata jote kur bilbilosje
para organeve të sigurimit.
Sipas
të thënave të
disa prej bashkëvuajtësve të
tjerë, Ibrahimi u kish dalë edhe
atyre dëshmitar në gjyq. Nuk kishte mjaftuar vetëm
me rastin e tij. Dalja dëshmitar i ishte bërë një profesion i dytë.
Më fal, - foli së fundi ai. - Isha i detyruar ta bëja.
Po për të tjerët i detyruar ishe? – E
ndërpreu Arbëri. -
Mjaft më me
dokra, më
thuaj përse ke ardhur?
Dua të vazhdoj studimet e larta.
Shko
më parè merr
miratimin e shoqatës
së të përndjekurve politikë.
Shkova dhe nuk më pranuan.
Atëherë çfarë kërkon? Mos unë duhet t’iu fal?
Pikërisht.
Nuk mundem.
Vazhdoni jetën. Pyeteni ndërgjegjen tuaj dhe
në rast se
ajo do
t’iu pëgjigjet do të thotë se jeni penduar me të
vërtetë. Por kjo do kohë dhe varet nga veprimi juaj. Vetëm atëherë keni të
drejtë të kërkoni diçka.
Ibrahimi u largua me kokën ulur.
Ndërkohë
Arbëri vazhdonte vitin e dytë të fakultetit juridik me korespondencë. Ishte, si
gjithmonë, në krye të renditjes së studentëve të shkëlqyer. Blerina ishte
emëruar drejtoreshë e shkollës ku kishte marrë maturën. Ishin një familje
model. Zoti u kishte falur edhe një vogëlush me emrin Sokol, emrin e gjyshit të
tij. Sapo i kishte mbushur tre vjeçët
Një mbrëmje po bisedonin për çështjet e
ditës. Arbëri kishte ditë që ishte pak i
shqetësuar. Kishte kërkuar nëpër
dokumentet e shumta që i kishte lënë e ëma mos gjente ndonjë numër telefoni të
gjyshit që ishte në Amerikë, por ishte e kotë. E ëma kishte mbi tridhjet vjetë
që nuk kishte patur korespondencë me të. Me përjashtim të rreth dhjetë viteve
të para që shkëmbenin herë pas here ndonjë bisedë telefonike, ato ishin
ndërprerë. Një urdhër i fshehtë i qeverisë komuniste i kishte prerë
marrëdhëniet me të afërmit që banonin jashtë vendit. Kështu që, normalisht, e
ëma nuk mund të kishte ndonjë numër.
Papritmas
tringëlliu zilja e telefonit. Arbëri ngriti receptorin.
Alo!
Një zë i dridhur foli:
Jam gjyshi, ju flas nga Shtetet e Bashkuara.
Arbëri u trondit.
Gjyshi?
Ndenji disa minuta i heshtur.
Ju thashë jam gjyshi juaj, Shkëlzeni, - përsëriti
zëri nga receptori.
Më
falni gjysh, më
falni! - filloi të
fliste Arbëri. - Nuk
e prisja. Kam kohë
që
mundohem të lidhem me ju por
nuk mundem. Jam nipi juaj, Arbëri. Si jeni gjysh?
Mirë,
biri im, mirë. Biseda që po
bëjë me ty, zëri yt, po më japin
një kënaqësi
të pa
përfytyruar. Kam vite që e pres këtë ditë dhe së fundi ajo erdhi. Qofsh i
lumtur, biri im!
Biseda
vazhdoi gjatë. Gjyshi i tregoi Arbërit se si
kishte
mundur të lidhej me të. Me anën e të arratisurve
që kishin shkuar në Amerikë kishte mësuar për fatin e dhëndërit, Sokolit, për
qëndrimin e Afërditës me djalin e saj, fejesën e tij me Blerinën.. Pas
ndryshimeve kishte takuar edhe shqiptarë të tjerë që kishin shkuar atje dhe i
kishte pyetur. Së fundi ishte interesuar në Ambasadën Shqiptare në Washington
dhe nuk u ishte ndarë atyre deri sa i kishin gjetur numrin e telefonit të
Arbërit. Në fund i kishte thënë se me gjithë moshën e madhe që kishte, gati te
nëntëdhjetët, do të vinte në Shqipëri. Donte të shikonte edhe njëherë atdheun e
tij të dashur dhe njerëzit e tij të shtrenjtë. Ishte malli që e shtynte.
Dita
e mbërritjes arriti. Në aerodromin e kryeqytetit kishte shkuar Arbëri me
Blerinën dhe Sokolin e vogël.. Së bashku me ta ishte edhe një bashkëvuajtësi i
Arbërit që kishte qenë mik dhe shok klase me Shkëlzenin. E quanin Dritan.
Arbëri mendohej se a do të ishte në gjendje ta njihte gjyshin e tij. Në
fotografitë që i kishte lënë e ëma ai ishte një djalë i ri, kurse tani do të shihte
një plak të moshuar. Kishte përgatirur një tabelë ku ishte vizatuar një tufë me
lule dhe ku ishte
shkruar:
“Mirë
se vini gjysh Shkëlzeni, mirë se vini!“
Avioni
mbërriti. Padurimi ishte i madh. Minutat kalonin dhe gjyshi nuk po dukej. Së
fundi filloi dalja e pasagjerëve. Midis tyre dalloi një burrë veshur me një
kostum shik të zi dhe me një kollaro dhe republikë në kokë.
Ai duhet të jetë, - mendoi Arbëri.
I doli përpara dhe duke ngritur tabelën thirri:
Gjysh!
Gjyshi qëndroi, vështroi nga Arbëri, hapi krahët
dhe tha:
Eja bir, eja përqafoje gjyshin tënd!
U hodhën në krahët e njeri-tjetrit. Nuk
shkëputeshin dot. Përqafoi edhe Blerinën
dhe
mori në
krah Sokolin e vogël dhe duke e ngritur lart foli:
Ti je e ardhmja e atdheut!
Po me mua a nuk do të takohesh? - Pyeti Dritani
që qëndronte aty pranë
Shkëlzeni e vështroi nga
koka te këmbët.
Ishin të dy bashkëmoshatarë.
Nuk po më
njeh? - foli përsëri Dritani.
Nëse
memoria ime nuk është shuar, ti je
miku im,
Dritani,
je shoku im
i klasës, - tha Shkëlzeni me një zë që i dridhej nga
emocioni.
U
përqafuan. Nuk e besonte kurrë se do të takonte mikun e tij të dikurshëm në
ditën e mbërritjes në Shqipëri.
U nisën. Gjatë të gjithë rrugës biseda nuk pushoi.
Pas dy ditësh Arbëri shtroi një drekë për nder të gjyshit të tij. Në të morën
pjesë personalitete të njohura të qytetit. Shkëlzeni kishte mbaruar studimet e
larta dhe kishte mundur të arrinte të bëhej president i një shoqërie
elektronike. Kështu që biseda ishte e një niveli të lartë.
Arbëri
mori lejen e zakonshme dhe e shëtiti gjyshin në pothajse të gjithë Shqipërinë.
Vizituan edhe varrezat ku ai vendosi
tufa me lule. Gjyshi ishte i
ngazëlluar. I propozoi nipit
të bënin bashkim familjar në
mënyrë që të përfitonte shtetësinë amerikane.
Arbëri pranoi. Gjyshi shkoi
në Ambasadën e Shteteve të Bashkuara dhe bisedoi për këtë çështje. Ata i
treguan dokumentat që duhej të plotësonin. Formalitetet u kryen. Ambasada
njoftoi se Arbëri duhej të shkonte familjarisht në Shtetet e Bashkuara për t’u
paisur me “green card“.
Një muaj më prapa gjyshi me nipin dhe familjen u
nisën për në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Arbëri qëndroi një muaj, aq sa
ishte e nevojshme për të marrë “green card‘ – ën. Nuk mund të qëndronte më
tepër. Atdheu e thërriste. Atje kishte
varret e prindërve, kishte punën
dhe miqtë e tij,
kishte
jetën e tij.
*
* *
Kaluan
edhe tre vite të tjera. Vendi ishte zhytur në një kaos prej nga ishte vështirë
të largoheshe. Shiheshin turma të tëra njerëzish që dilinin rrugëve të qyteteve
duke thirrur dhe ulëritur. Në fytyrat e tyre nuk shihje gjë tjetër veçse një
egërsi shtazarake. Dëgjoheshin thirrje për përmbysje. Kudo shiheshin djegie dhe
shkatërrime. Turma njerëzish detyroheshin të braktisnin atdheun, kush me anije,
kush me makina dhe kush në këmbë. Nuk ishin të pakta vrasjet e personave që
shërbenin në organet shtetërore dhe, çuditërisht, pas tyre dëgjoheshin
thirrjet:
I vrau qeveria! I vrau qeveria!
Arbëri i shikonte dhe meditonte. Përse? Përse t’i vriste
qeveria njerëzit e saj?
Përse kjo egërsi në
fytyrat e turmës? Kush
e kishte shkaktuar? I
kujtoheshin mijra të
vrarët, dhjetramijra të burgosurit dhe të internuarit dhe në ta nuk
kishte parë kurrë
një urrejtje, një egërsi të tillë. Si kishte mundësi që
vetëm pesë vjet nga vendosja e pushtetit demokratik populli të ngrihej kundër
tij? Njerëzit përshpërisnin se ishte humbja e parave që kishin depozituar në
disa firma fantazma që e kishte shkaktuar këtë revoltë. Po atëherë përse nuk
ngriheshin kundër këtyre firmave por
sulmonin qeverinë?
Një
lajm qarkullonte në qytet. Një manifestim madhështor do të zhvillohej në sheshin kryesor të tij. Turma të ekzaltuara
rendnin drejt sheshit. Ai u mbush plot e përplot si asnjëherë tjetër. Në një cep të tij qëndronte Arbëri. Kishte
shkuar të shikonte se çfarë do të ndodhte. Mitingu filloi. Në tribunë doli
Resuli dhe filloi të fliste. Foli e foli sa nuk la më bateri pa derdhur kundër
qeverisë. Papritmas demokrati na ishte kthyer përsëri në origjinën e tij.
Arbëri nuk mundte ta dëgjonte më. Mbylli veshët me duar.
Resuli fliste ndërsa atij i dilnin para sysh
ditët e qëndrimit në qelitë e sigurimit.
I dilnin ngjarjet e kaluara në kampet e punës së detyruar dhe mbi të gjitha
fundi i mikut te tij Xhavitit. I dilnin ditët e para të përmbysjes së madhe.
Nuk kishte parë atëherë në fytyrat e pjesëmarrësve të saj egërsinë që shihej
tani në fytyrat e te rebeluarve.
Duke kujtuar
këtë skenë Arbëri pyeste:
- A ka vrasës
midis nesh? Cilët janë ata?
Pergjigja
ishte e prerë. Po. Ishin hetuesit dhe ish-punonjësit e sigurimit të shtetit. Ishin prokurorët dhe
gjykatësit e pashpirt, që mbartnin në ndërgjegjen e tyre qindra dhe mijra të
vrarë apo të vdekur nëpër burgje , të cilëve nuk u diheshin as varret. Ishin spiunët
e tipit të Mersinit që prisnin rastin për të groposur përsëri njerës të tjerë.
Kjo sepse nuk kishte vepruar drejtësia? Me rrëzimin e monumentit të diktatorit,
që kishte ndodhur gjashtë vite më parë,
kishin menduar se kishin rrëzuar edhe sistemin që ai përfaqësonte por,
në të vërtetë, kishin rrëzuar vetëm bronxin e atij monumenti dhe shpirtin e tij
e kishin lënë të
lirë të endej
nëpër vend dhe
të përgatiste katastrofa të tjera
si kjo që po ndodhte në ato ditë.
Por ishin
edhe një lloj tjetër vrasësish, më të rrezikshëm dhe më kriminelë se të parët.
Ishin ata, dyfytyrëshit, që ndonse të veshur me petkun e demokratit, prisnin
ditën e nesërme për t’i ngulur thikën pas shpine demokracisë së brishtë që po
ndërtohej. Ata mund t’i gjeje kudo. Mund ti gjeje në qeveri, në
parlament, në sistemin e
drejtësisë, në partitë politike, në shoqatat. Në vend të ndëshkimit të merituar
ata sot bridhnin lirisht duke derdhur helm në ndërgjegjen e njerëzve. Një nga
këta ishte edhe Resuli.
Ata
ngjireshin duke thërritur:
- Jemi te
pafajshëm! Fajin e kishte sistemi i përmbysur!
Sikur të mos ishin këta njerëz pa princip që e
kishin mbajtur gjallë atë sistem për gati një gjysmë shekulli. Dhe Arbëri
pyeste veten:
Kush pra
paska qenë fajtori për gjithë këtë katrahurë që
kishte mbuluar vendin?
Kush kishte
qenë fajtori? Mos vallë paskërkemi qenë
ne që e paguam me jetët tona?
Atij
i kujtohej një
sentencë e Giovani
Sartorit që në librin e tij “Edhe njëherë për teorinë e
demokracis” shkruante:
“Njerëzit që kurrë nuk e
kanë njohur diktaturën dhe tiraninë
e kanë të
lehtë të jepen pas retorikës për lirinë,
duke harruar fare
realietin e thjeshtë
e të tmerrshëm
të
shtypjes së
njëmendtë atje ku ekziston përnjimend.“
Në këtë kohë
u publikua njoftimi
i Ambasadës Amerikane i cili kërkonte
largimin e të gjithë qytetarëve të saj nga Shqipëria. Ajo
njoftonte të gjithë qytetarët amerikanë që ndodheshin në Shqipëri të grumbulloheshin
në kryeqytet pasi ajo do të vinte në dispozicion të tyre aeroplanë për t’u
larguar.
Një
telefonatë tringëlliu në shtëpinë e Arbërit. Ishte gjyshi që kishte marrë vesh
lajmin e ambasadës dhe e njoftonte atë të nisej së bashku me ta. Për këtë
kishte biseduar edhe me konsullin amerikan në Shqipëri. Arbëri vendosi. Do të
nisej.
Një ditë më
parë shkoi në varreza dhe u përul para varreve.
Babë, nënë
, më falni! Po ju
braktis1 Po braktis edhe
atdheun! Por jam i
detyruar.
Ju premtoj se do të kthehem përsëri.
Takoi
Petritim dhe i la amanet varret. Ai
premtoi se do ta mbante amanetin e tij.
U nis
për në aerodrom.
Zëri i
altoparlantit foli në gjuhët shqipe dhe angleze:
Të gjithë
pasagjerët e linjës Tiranë – New York
të hipin në avion.
Arbëri
hezitoi.
Arbër përse
mendohe? – e pyeti e Blerina.
Në këto
çaste më del
para syve e gjithë jeta ime, jotja dhe
e djalit dhe nuk e
di nëse
kemi zgjedhur rrugën e drejtë për t’u larguar.
Përse ky
hezitim?
Për gjendjen
në të cilën po e braktisim atdheun, kur frenat e tij po
i marrin në
dorë po ata që
ishin varrmihësit e tij, ndërsa ata që luftuan dhe u sakrifikuan për këtë ditë
kanë mbetur në mëshirën e atyre që deri dje u çorrën për diktatorin dhe iu zunë
kallo duart nga brohorotjet për të. Dikush mund të më thotë se duhej të
qëndroja për t’u bërë ballë atyre por e shoh se është e kotë. Ujqërit nuk i
lenë dhentë të kullosin të lira dhe mua me dhembin sytë kur shoh ujqërit të
drejtojnë shtetin.
Të tre zunë vendet e caktuara. Nuk vonoi dhe avioni
u nis.
Lamtumirë apo
më mirë
mirupafshim i shtrenjti atdhe! - tha Arbëri.
Mirupafshim!
Një ditë
do të kthehemi
përsëri. – u përgjigj e Blerina.
Por, a do të
kthehen vallë?
FUND
Comments
Post a Comment