SUDETËT, ISTRIANËT, IZRAELITËT, ÇAMËT DHE MODELI PËR ZGJIDHJEN E “ÇËSHTJES ÇAME” (*)

SUDETËT, ISTRIANËT, IZRAELITËT, ÇAMËT

DHE MODELI PËR ZGJIDHJEN E “ÇËSHTJES ÇAME” (*)

“

Luftërat Botërore të shekullit të kaluar, megjithëse kanë kaluar mbi 70 dhe 100 vjet, kanë lënë pasoja të rënda tek disa popuj mbi të cilët shkeli dhe kaloi thundra pushtuese. Në këtë trajtesë do njihemi shkurtimisht me këta popuj, dy prej të cilëve (istrianët dhe sudetët) ishin pjesë e popujve që shkaktuan luftërat dhe dy të tjerë (Izraelitët dhe çamët) nuk ishin pjesë e atyre popullsive, por ngjarjet historike i kanë bërë pothuaj të ngjajshëm.

Nisur nga fakti se këto vitet e fundit, sipas shtypit shqiptar, janë hedhur mendime nga personalitete të ndryshme shqiptare lidhur me zgjidhjen e problemit të komunitetit çam, ish banorë autotktonë në rajonin e Çamërisë, duke ofruar modelet e përdorura nga shtetet përkatëse për istrianët dhe sudetët, lindi nevoja për ti njohur konkretisht ata popuj dhe modelet e zgjidhjeve. Nga hulumtimet rezulton:

1.- Sudetët.

Pas Luftës së Parë Botërore, emri Sudetenland erdhi nga Republika e parë Çekosllovake me popullsi të madhe etnike gjermane. Në vitin 1918 u shpall shteti jetëshkurtër Sudetenland, në krahinën gjermano-austriake, në pjesën veriore të Moravias dhe Silesias austriake rreth qytetit Opava. Termi është përdorur në një kuptim më të gjerë, kur më 1 tetor 1933 Konrad Henlein themeloi Partinë gjermane të Sudeteve. Parti që u referohej të gjithë gjermanëve indigjenë (etnikë) në Çekosllovaki. Ata ishin të grumbulluar në të gjithë periferinë malore të Çekisë, jo vetëm në ish Moravian, Provincë e  Sudetenland, por edhe përgjatë vijës kufitare veri-perëndimore të zonës që më parë quhej Bohemia gjermane.

Në total kjo pakicë gjermane, para Luftës së Dytë Botërore, numëronte rreth 20% të popullsisë së përgjithshme kombëtare. Duke shkaktuar "Krizën Sudete", Hitleri i dha Sudetenland-it, sipas marrëveshjes së Munihut të vitit 1938, shumicën e fortifikimeve kufitare të Çekosllovakisë, duke e lënë pjesën e mbetur të zhveshur nga kufijtë e saj natyrorë dhe në fund e pushtuar nga Gjermania në mars 1939. Me aneksimin nga Gjermania naziste, pjesa më e madhe e rajonit ishte ripërcaktuar si Reichsgau Sudetenland.  Sudetenland Reichsgau (qark çek i perandorisë sudete) u formua nga pjesa më e madhe e zonave të Çekosllovakisë të përfshira më 1938 dhe që ekzistonte në Perandorinë Gjermane nga viti 1939 deri më 1945.

Në krye të administrimit të territorit ishte guvernatori i Rajhut Konrad Henlein. Sudetenland Reichsgau u nda në rrethet administrative Eger, Aussig dhe Troppau, në tetor 1938 kishte një sipërfaqe prej 22.608 km ², në dhjetor të të njëjtit vit, si rezultat i korrigjimeve të mëtejshme territoriale, ajo mbuloi 29.140 km2. Me rivendosjen e territorit të Çekosllovakisë, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, historia e Sudetenland Reichsgau përfundoi.  

Pas Luftës së Dytë Botërore, shumica e popullsisë gjermane brenda Sudetes çekosllovake dhe polake, u dëbuan me dhunë në bazë të Marrëveshjes Potsdam dhe dekreteve Benes. Një pjesë e konsiderueshme e popullsisë çekosllovake më pas kundërshtoi fuqishëm përdorimin e periudhës së Sudetëve.

Sudetët ishin me origjinë gjermane në trojet e Çekisë dhe të Polonisë dhe u aktivizuan në Luftën e Dytë Botërore përkrah me gjermanët.

2.- Istrianët.

         Struktura e popujve indigjenë(vendas) të Istrias ishte: italianët (45%), kroatët (33%), sllovenët (19%), Istrorumeni (3%). Siç ndodh në rajone të shumta kufitare, konceptet e etnisë dhe kombësisë tregojnë limitet e tyre edhe kur ato janë aplikuar në rajonin Julian (i përbërë nga Trieste, Gorizia, Istria dhe Fiume), shpesh përdorin termat italiane, kroate, sllovene dhe Istrorumene për etnicitetin e istrianëve.

Në të vërtetë, këto mbiemra janë shumë të nuancuara (ngjyrosura) dhe shpesh janë vetëm ndjenja të përkatësisë, që mund të ekzistojnë edhe në mungesë të karakteristikave gjuhësore, kulturore dhe historike. Nga ndonjëherë ato janë rezultat i një zgjedhje personale, për shembull, irredentistët e Triestes, të njohur si Guglielmo Oberdan, ishin përzierje familjesh slloveno-italiane dhe u quajtën Oberdank; ndërsa shkrimtari Slataper Scipio, patriot i njohur, vullnetar në ushtrinë italiane gjatë Luftës së Parë Botërore, ishte, pjesërisht me prejardhje boheme. Ka shumë raste të familjeve që janë shartuar në degët sllave dhe italiane (madje edhe në nivelin e vëllezërve dhe kushërinjve) në varësi të ngjarjeve personale.

          Në kontekstin (vështrimin) Istrias, termi italianë, mund të lidhet me një pasardhës të atyre italianëve që lëviznin gjatë sovranitetit italian, është i lindur në gjuhën Venetiane ose gjuhën Istriane. Grupi i Istrianëve mund të përfshihen edhe tek pasardhësit e popullsisë së skllevërve që banonin në zonat rurale të cilët adoptuan gjuhën dhe kulturën e borgjezisë italiane, në kohën kur janë zhvendosur nga fshati, në qytetet me shumicë italiane. Duke shkuar drejt natyrës së vërtetë të Istrias, shumë istrianë sot priren ta quajnë veten thjesht të Istrias, pa asnjë ndjenjë të mëtejshme kombëtare. Në të gjithë territorin e Istrias tani është e pranishëme një kërkesë e rëndësishëm drejt lëvizjes për autonomi që është shprehur në mënyra të ndryshme, por kishte vetëm një konfigurim  (model) politik kroato- Istrian, ku regjionaliste (lokalistët), kuvendi (Diet) i Partisë Demokratike të Istrias ka fituar hegjemoninë (dominimin) në politikën lokale .

Sipas Raoul Pupo (²) (Giornale di Brescia më 9 shkurt, 2006), Milovan Djilas që ishte  një nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të Titos bashkë me Edvard Kardelin, u dërguan në Istria në vitin 1991 për të pranuar publikisht largimin e tyre nga vendi, por rezulton se në vitin 1946,  italianët ishin detyruar "me çdo mënyrë të largoheshin? ". Pupo ka deklaruar se: "Ju do të habiteni, por kohët e fundit ajo u hodh poshtë, ato ishin të infektuara, rezultoi se ishte një "mashtrim” i madh, gjuajtur (ndezur) nga Gjilas, i cili si disident nuk i kishte humbur prirjet e tij të njohura për të treguar gënjeshtra. Një studiues i Lubjanës është i kënaqur, përtej një hije e dyshimi, se në atë vit Gilasi kurrë nuk kishte shkuar në Istria”(4). Ndërsa për Kardelin, Pupo është shprehur “Ai në fakt shkoi atje, por për t'i bindur njerëzit për të qëndruar me Titon, me këtë donte t’u provonte aleatëve, të cilët ishin angazhuar në përcaktimin e kufijve të rinj post-luftës, që aneksimi të bëhej me "vullnetin e italianëve, më pas dha udhëzime që ata mund të jenë të detyruar për tu lidhur me regjimin dhe jo si emigrantë". Me eksodin, i cili duhej të ishte sa më masiv, lokalët (vendorët) ishin vendosur për çështjen e kufijve për të mbetur të hapur edhe në vitet në vijim. Prania në Itali e një komuniteti masiv dhe kompakt i refugjatëve siguroi një bazë masive për të vazhduar shqetësimin për rishikimin e kufijve. Nga këta 70% ishin banorë indigjenë (vendas, autoktonë), ndërsa pjesa e mbetur 30% ishin emigrantë italianë nga rajone të tjera të Italisë pas Luftës së Dytë Botërore, si rezultat u bë kalimi i këtyre tokave në Mbretërinë e Italisë që më parë i përkisnin Perandorisë Austro-Hungareze. Sipas të dhënave të një komisioni të kryesuar nga Amedeo Colella, të botuar në vitin 1958, vlerësohej se numri i të internuarve  ishte midis 250,000 dhe 270,000 vetave.

Istrianët rezultojnë me identitete të diskutueshme, por pjesa më e madhe e tyre ishin të etnisë italianë,  të shtetit që shkaktoi Luftën e Dytë Botërore.

3.- Izraelitët.

Në vitet 1020-930 para Krishtit, në Izrael sundonte monarkia. Mbreti i parë ishte Sauli i cili ligjëroi kalimin nga sistemi fisnor në monarki. Pas tij erdhi Davidi i cili e bëri Izraelin një fuqi të madhe në rajon duke mposhtur filistinët(¹). Davidi caktoi Jeruzalemin si kryeqytet dhe bashkoi të 12 fiset hebraike nën një mbretëri.

Solomoni (Sulejmani), djali i Davidit (Dautit), sipas Biblës ka qënë mbreti i tretë dhe më i rëndësishëm i Izraelit dhe Judesë i cili mbretëroi nga viti 970 deri në vitin 930 p.e.s. Ai është njohur si një nga njerëzit më të mençur të njerëzimit; me emrin e tij janë lidhur “Libri i këngëve”» si dhe “Libri i proverbave”. Ndaj thonë “dije solomonike”. Vdekja e Solomonit krijoi turbullira në vend, të cilat e ndanë Izraelin në dy pjesë: Izraeli u përfshi në Mbretërinë e veriut; Jude u përfshi në Mbretërinë e Jugut. Mbretëria e Izraelit zgjati 200 vjet dhe Mbretëria Jude zgjati 400 vjet.

Asirët (fis arab) e shkatërruan mbretërinë e Izraelit. Babilonasit rrafshuan Tempullin dhe pjesën më të madhe të banorëve e përzunë. Këtu filloi edhe emigrimi masiv i hebrenjve. Ata ikën nga të mundnin, por lidhjet me tokën nuk i shkëputën asnjëherë. Së shumti qëndruan pranë lumenjve të Babilonisë dhe në mënyrë solemne shpreheshin: “Në rasat se të harroj ty, o Jeruzalem, e harroftë dora ime e djathtë çdo shkathtësi; m’u lidhtë gjuha me qiellzën “. Izraeli është atdheu i vjetër dhe i ri i popullit hebraik. Një popull i veçantë në histori, në gjuhë, në kultet e veta, në kulturë, në shkencë. Në këta kufij është zhvilluar një pjesë e madhe e historisë botërore ku 2.000 vjetët e parë janë pjesë e ndërtimit të librit më të madh të botës “Bibla”. Lëvizën masivisht në të gjithë botën por ruajtën qenien e tyre fizike aty. Të shpërndarë si asnjë komb tjetër, ata mundën të ruajnë identitetin kulturor e fetar.

Pavarësia e tyre kishte humbur plot 2.000 vjet dhe ajo u ripërtëri vetëm në vitin 1948, me të ashtuquajturën “Deklarata e Balfourit” (³). Kufijtë ndërshtetërorë të Izraelit, pas luftërave të shumta, janë vendosur sipas marrëveshjeve në vitet 1949, 1973, 1976 dhe me Egjiptin sipas marrëveshjes së vitit 1979. Sipërfaqja e Izraelit është 27, 817 km². Veri-Jug ka një gjatësi 450 km dhe lindje-perëndim 135 km.

4.- Çamët.

Për fisin e vjetër të thesprotëve, me fillimin e shekullit të XX-të, nisën shqetësimet tronditëse me prirje uzurpuese nga një shtet i formuar më së shumti prej luftëtarëve të etnisë shqiptare. Në tremujorin e parë (27 mars) të vitit 1913, ndaj atij fisi, filluan të shfaqen lakmitë territoriale dhe zelli i madh i zgjerimit për helenizmin e shuar. Kështu filloi lëkundja e fqinjësisë normale ndërshekullore me fiset e lashta greke, të cilët u shndërruan në agresorë nga mëkimi “ortodoks” i  “Magollidesë”, të nxitur dhe të përkrahur fuqimisht nga ortodoksia ruse. Ishin këto politika që hap pas hapi shkaktuan urrejtje, vrasje, rrëmbim pasurish dhe dy emigrime masive të çamëve myslimanë.

Çamët u dëbuan dhunshëm. Emigrimi i parë ishte i detyruar për të shkuar në Turqi (vitet 1922-23), ndërsa emigrimi i dytë, u shoqërua me masakra çnjerëzore (1944-1945), nuk mori dhénë, por u strehua brënda territorit etnik, kufi me tokën e tyre, ngjitur me tokën e të parëve. Tek këta banorë, janë të gjalla lidhjet me atë vend dhe nuk do të shkëputen asnjëherë.

Prindërit tanë, të cilët i përfshiu e “keqja e zezë”, sot nuk janë, por amaneti, dhimshuria, respekti dhe ndjenjat e brezave pas tyre, nuk do të shuhen kurrë, në mënyrë solemne, të padiskutueshme dhe tepër serioze, shprehemi në betim: “Çamëri! Ne, kurrë nuk do të harrojmë. Ti je e jona”. Thesprotia apo Çamëria është atdheu i vjetër dhe i ri i popullit shqiptar të Çamërisë.

Rajoni i Çamërisë, deri në prag të Luftës së Dytë Botërore, kishte përbërje etnike homogjene me mbi 82 përqind të popullsisë me etni shqiptare. Për të mos qenë të pabesueshëm, po marrim për bazë statistikat e shtetit Grek të vitit 1937, të cilat raportojnë se në rajonin tonë (Çamëri) kishte 279 fshatra me një popullsi prej 112.619 banorë, nga të cilët 92.415 ishin shqiptarë, ndërsa 20.204 banorë ishin grekofonë (vllehë, çifutë, kolonë grekë) (92.415x100:112.619= 82%). Në atë periudhë kishte ndryshuar struktura e popullsisë, mbasi në vitet 1922-1925 ishin dëbuar 35.200 çamë myslimanë dhe kishin ardhur në atë rajon 16.000 ortodoksë aziatikë. Sipas këtyre lëvizjeve popullsia e Çamërisë në vitin 1937 do ishte 131,819 banorë; nga këta 4.204 banorë do ishin jo shqiptarë, ose 3,20 %; ndërsa çamë të etnisë shqiptare (të krishterë e myslimanë) do të ishin 127,615 banorë ose 96,80 %.

Mbas tre muajsh, mbushen 74 vjet, që banorët autoktonë të Rajonit të Çamërisë u ndodhën përpara masakrimeve dhe dëbimeve masive. Në mënyra të ndryshme, gjatë gjithë kësaj periudhe, çamët e kanë ngritur zërin në mbrojtje të të drejtave të njeriut, në përputhje të Konventave dhe Ligjeve Ndërkombëtare.

Ndërsa shteti ortodoks Grek, po gjatë këtyre 74 viteve, ka mbajtur të pandryshuar kursin e tij politik dhe diplomatik me këmbëngulje të ashpër në mohim të ekzistencës së komunitetit etnik shqiptar në rajonin e Çamërisë. Nuk njeh gjenocidin e kryer ndaj çamëve myslimanë dhe as të drejtat e pakicës etnike të shqiptarëve çamë ortodoksë. Nuk pranon asnjë bashkëbisedim për problemin “Çështja Çame”. Përpara një qendrimi të tillë nga pala greke, si shkaktarja e lindjes së problemit “Çam”, janë bërë herë pas here përpjekje dhe kërkesa nga institucionet shtetërore shqiptare, por pa efekte. Deri para vitit 2013 trajtimi i të drejtave të shqiptarëve të Çamërisë nga pala shtetërore ka qenë e vakët, gati e harruar.

“Çështja Çama” hyri në programet zyrtare nga viti 2013 me qeverisjen e majtë. Nga ky vit e në vazhdim, me kurbë në rritje, janë bërë përpjekje që në takimet me partnerët ndërkombëtarë, problemin kombëtar të shqiptarëve të Çamërisë, ta trajtojnë me seriozitet dhe është siguruar një arritje pozitive për informimin dhe tërheqjen e vëmendjes të BE-së, siç ishte Deklarata e komisionerit Hahn dhe e Senatit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës (SHBA-së). 

Problem i marrëdhënieve shqiptaro-greke nuk kushtëzohet vetëm me problemin e banorëve të rajonit të Çamërisë, por është problem në tërësi për të drejtat e njeriut edhe për banorët në rajonet e tjera me popullsi autoktone etnike shqiptare në anën tjetër të kufirit me Shqipërinë.

Mendime lidhur me mundësitë

për zgjidhjen e problemit të shqiptarëve të Çamërisë.

Historiani dhe diplomati i njohur Pëllumb Xhufi e shikon zgjidhjen e “Çështjes Çame” sipas modelit që aplikuan dy vendet Kroacia dhe Italia. Kroacia nuk lejonte shtetasit italianë të Istrias të shkonin në tokat e të parëve të tyre në Kroaci, siç ka vepruar dhe vepron edhe shteti Grek për çamët myslimanë, por me ndërhyrjen e BE-së u arrit që istrianët e fituan të drejtën e lëvizjes së lirë, gjithashtu të dy vendet (Italia dhe Kroacia) nënshkruan marrëveshje edhe për dëmshpërblimin financiar të të prekurve.

Profesor Xhufi sugjeron: “Unë mendoj se kjo çështje mund të zgjidhet si konflikti i disa viteve më parë mes Kroacisë dhe Italisë. Edhe në këtë rast shtetas italianë kryesisht banorë të Istrias nuk lejoheshin nga autoritetet kroate të shkonin në pronat dhe tokat e paraardhësve të tyre në Kroaci. Në atë kohë Kroacia ishte kandidat për në BE dhe Italia një nga anëtarët e BE dhe për Bruskelin ishte e papranueshme që shtetasit europianë të pengoheshin të lëviznin lirshëm në hapësirën e saj. Pavarësisht kundërshtimeve të Zagrebit, BE detyroi Kroacinë që të lejonte shtetasit italianë jo vetëm të shkonin në tokat e të parëve të tyre por çështja u zgjidh me marrëveshje mes dy shteteve përfshirë këtu dhe dëmshpërblim të madh financiar”.

Ndërsa studjuesja Blerina Sadiku, zgjidhjen e “Çështjes Çame”e shikon të mundshme sipas modelit të Sudetenlandit, e cila banohej në pjesën më të madhe nga popullsi gjermane. Mendim për zgjidhjen e “Çështjes Çame” sipas modelit me Sudetelandët ka shfaqur edhe Ministri për Europën dhe Punët e Jashtëme i Shqipërisë.

Krahina e Sudetenlandit, ishte e përfshirë drejtpërdrejt në politikat e Gjermanisë naziste, sipas marrëveshjes së Munihut 1938, pasi etnikisht ajo popullsi ishte gjermane.

Znj. Sadiku vazhdon argumentin se: “Si çamët ashtu sikurse edhe sudetët u dënuan kolektivisht, të parët nga Greqia dhe të dytët nga Çekosllovakia. Pengesat ligjore, të debatueshme ende në ditët e sotme, për çështjen çame e përben Ligji i Luftës, i vitit 1940, ndërsa për çështjen e sudetëve janë dekretet e Presidentit Benes. Gjithashtu, dhe dënimet respektive kolektive dhe në mungesë nga gjykatat e vendeve përkatëse”. “Në vitin 1990 u deklarua ndjesa e parë zyrtare nga Presidenti i Çekosllovakisë Vaslav Havel, në një takim me homologun e tij gjerman, i cili gjithashtu shprehu ndjesën e tij publike për krimet e kryera nga nazistët”.

Trajtimi i çështjes çame dhe çështjes së sudetëve vjen në dy rrethana të ndryshme. Çështja çame është problem midis Greqisë anëtare e Bashkimit Europian dhe Shqipërisë kandidate. Kurse çështja e sudetëve ishte problem midis shtetit të tyre “Amë” Gjermanisë, vend anëtar i BE-së dhe Çekisë, vend jo anëtar, por që u anëtarësua në vitin 2004.

Në marrëdhëniet shqiptaro-greke, kundrejt një gjendjeje të ngjashme, ndodhemi përpara një ngecje absurde, ku pala greke, siç ka deklaruar edhe kryeministri grek Mitsotaqis në janar të vitit 1991: “Problemi çam nuk ekziston dhe për qeverinë greke konsiderohet i mbyllur”. Qendrim i cili vazhdon edhe sot i pandryshuar. Ndërsa pala çeke ka deklaruar zyrtarisht falje për akuzat kolektive ndaj sudetëve; po ashtu pala gjermane i pranoi gabimet e kohës naziste. Krejt ndryshe reflekton pala greke lidhur me të drejtat e komunitetit çam. Mitsotaqis, kryeministër i Greqisë paraqiti justifikimin se edhe lëvizjet e popullsisë gjermane, që ishte miliona banorë, pas Luftës së Dytë Botërore, sipas tij nuk kërkuan rikthim në vendin e tyre (një dredhi e momentit për të justifikuar qendrimet greke). Dihet se deklarata e tij nuk ishte korrekte, pasi në të vërtetë si popullsia e Sudetëve dhe ata të Istrias e kërkonin njohjen e problemit, bile donin edhe ndryshimin e kufijve.

Kroacia, Italia, Gjermania dhe Çekia arritën të gjenin gjuhën e përbashkët për zgjidhjen e çështjeve të dëbimeve masive të popullsive të tyre (viktima të Luftës së Dytë Botërore), deklaruan dhe pranuan vuajtjet e shkaktuara ndaj pakicave kombëtare. Politika greke ndaj çështjes çame ka mbetur e pandryshuar, ajo i mbetet një logoje të paharrueshme, sloganit “Çështja Çame është inekzistente”, e shoqëruar edhe me absurdin e këmbënguljes për mos pranimin e uljes në tavolinat e bisedimeve. Shmangje të pa kuptimta, allogjike, por shprehin qartë frikën e humbjes nga ballafaqimet.   

Zëri i Shoqërisë Politike Atdhetare “Çamëria” (SHPAÇ), e cila u krijua në 10 Janar të vitit 1991, si dhe protestat paqësore të organizuara prej saj mbas vitit 1990, kanë ndikuar në sensibilizimin e problemit, kryesisht brenda vendit.

Krijimi i Partisë për Drejtësi Integrim dhe Unitet (PDIU), fillimisht dha disa sinjale të pëlqyera në elektoratin shqiptar, lidhur me misionin historik të përcaktuar në programin e saj për çështjet kombëtare. Më pas euforia, fryt i demagogjisë elektorale, në ballafaqim me veprimet reale në zbatimin e programit të saj, krijoi disa devijime me ndikim të ndjeshëm për elektoratin, të cilat u shfaqën tepër të qarta në rezultatet e 25 qershorit të vitit 2017.

● Kjo parti nuk krijoi raport të drejtë ndërmjet programit të saj për përfaqësimin politik të komunitetit çam, dhe interesave të ngushta partiake, përkundrazi u vërtetuan interesa në favor të grupeve të caktuara dhe personale.

● PDIU pranoi të bëhej pjesë e qeverisjes në situata të pa përshtatshme. Bashkëqeverisja e tyre, miratoi marrëveshjen e detit me Greqinë, realizoi censusin e popullsisë sipas kërkesave të qeverisë greke. Kur kjo parti duhej ti përmbahej rigorozisht paanshmërisë në qendrimet ndaj problemeve të lidhura me çështjet kombëtare.

● Koha e kërkuar për shtrimin në parlament, në prag të zgjedhjeve elektorale, të miratimit të Rezolutës së “Çështjes Çame”, ishte jo korrekte. Ai veprim e lëkundi “çështjen çame” nga problem me rëndësi kombëtare, e ktheu në një çështje thjesht elektorale.

          ● Përfshirja e “Çështjes Çame” në programin e Partisë Socialiste, ishte një hap i madh cilësor në lartësimin e ndërgjegjësimit kombëtar, veprim që e detyronte moralisht PDIU-në të ishte ndër të parat për ta përshëndetur atë program, por nuk e bëri, pavarësisht se ishte program kombëtar dhe kushtetues.

● Nuk duhej kaluar me aq papërgjegjshmëri deklarimi i dyshimtë që Rezoluta për “Çështjen Çame” e vitit 2004, “pa prit e pa kujtuar” na paska qenë e miratuar, por vendimi i miratimit ishte “harruar” në sirtaret e shtëpisë të ish kryetarit të komisionit të jashtëm të Kuvendit. Në atë sesion kuvendor pritej miratmi i Rezolutës, mbasi ishte premtuar. Një ngjarje e madhe pas miratimit të përmendores së gjenocidit grek ndaj shqiptarëve të Çamërisë (27 qershor 1944), por u deklarua mos marrja në shqyrtim dhe shkopinjtë e gomave të policisë gjakosën qytetarët paqësorë të mbledhur për të festuar ngjarjen. Zhgënjim, tallje, qendrime inferiore ndaj problemeve kombëtare.Tek të gjithë të zgjedhurit-heshtje varri!   

●  Dita përkujtimore e 27 qershorit 2017, një ritual i përvitshëm në Kllogjer të Konispolit, nuk u organizua. Drejtuesit përkatës të SHPAÇ dhe të PDIU-së, u angazhuan tërësisht me fushatën zgjedhore të 25 qershorit, veprim i diferencuar me prioritet zgjedhjet elektorale dhe “harresë” për përkujtimin e atyre që këto dy subjekte pretendojnë për përfaqësim politik. Si rrjedhojë, krahas “trysnive” dhe “bërrylave” politike të brendshme dhe të jashtëme në zgjedhjet qendrore, ndikoi edhe qendrimi i komunitetit çam, i cili me intelektin e tij natyror, ndoqi rrugën që ai gjykoi të drejtë. Ky ishte dhe mbetet një mësim i madh për besnikëri ndaj kauzës së tij, sigurisht për ata që duhet ta kuptojë.

● Drejtuesit e kësaj partie, nuk arritën të veçoheshin nga atmosferat korruptive të përdorura në fushatat elektorale, por pranuan teorinë e “atyre që kanë shumë para” dhe jo afrimin e meritokracisë.

Të gjitha qendrimet e mësipërme dhe ato në drejtim të seriozitetit, etikës, respektit real ndaj kërkesave të zgjedhësve dhe cilësisë së kandidatëve të caktuar për tu votuar, në një masë të caktuar prishën dhe shëmtuan imazhin e seriozitetit ndaj përkushtimit të “Çështjes Çame”.

                                                            ●●●

Dëbimet e dhunshme të mbas Luftës së Dytë Botërore të ndodhura me popullsitë sudete në Çeki, istriane në Kroaci dhe të popullsisë çame nga Greqia, kanë të përbashkëtat dhe të veçantat e tyre. Ndërsa modelet e aplikuara për sudetët dhe isrianët, nuk janë plotësisht të përshtatshme për tu përdorur në zgjidhjen e problemit të komunitetit çam. Arësyet qendrojnë tek të veçantat që kanë mes tyre dhe konkretisht përmendim disa prej tyre:
          a) Popullsia shqiptare e Çamërisë, u ballafaqua me egërsinë shteterore dhe kishtare greke, menjëherë me kalimin e rajonit etnikisht shqiptar, në favor të shtetit Grek në vitin 1913. Këtu filloi agresiviteti ndaj çamëve myslimanë. Ishte thjeshtë problem etnik dhe fetar. Banorët e Çamërisë ishin etni shqiptare dhe në vendin e tyre autokton. Rajoni pasdrejtësisht u shkëput nga gjeografia etnike dhe i kaloi shtetit grek me një popullsi historikisht ndryshe nga etniteti i çamëve.
         b) Në rajonin e Çamërisë banorët etnikë shqiptarë përfaqësoheshin nga dy besime fetare, të krishterë dhe myslimanë. Dallimi tepër i qartë që mbajtën shteti dhe kisha greke, që në fillim të aneksimit të rajonit të Çamerisë, ishte qendrimi selektiv. Ndryshe u trajtuan çamët ortodoksë dhe ndryshe ishte qendrimi ndaj çamëve myslimanë (sqarojmë se çamët si të krishterët dhe myslimanët janë të të njëjtit fis). Ky qendrim nuk ishte i pranishëm dhe as i ngjajshmëm me popullsinë sudete dhe istriane. Në rastin e banorëve të rajonit të Çamërisë kemi qendrim racist etno-fetar, i vërtetuar me kundërvënie vetëm ndaj çamëve myslimanë. Dëbimet e banorëve shqiptarë autoktonë në Çamëri kanë qenë të vazhdueshme që nga koha e aneksimit të rajonit në vitin 1913. Kurse largimet e para masive u bënë në vitet 1922 -1925, para Luftës së Dytë Botërore (çamët në atë kohë nuk akuzoheshin për bashkëpunëtorë, por u dëbuan dhunshëm nën sloganin se ishin “turq”!. Largimet e dyta masive dhe të fundit ishin në vitet 1944 -1945, ku ndaj çamëve u realizua një gjenocid i vërtetë, me pretendimin bajat, tepër qesharak si bashkëpunëtor me okupatorin. Kur dihet fare mirë se mbi 700 djem dhe vajza çame u bashkuan me partizanët e ELLAS-it, në luftë kundër nazi-fashizmin për të Çliruar Greqinë.
         c) Agresiviteti, urrejtja e shtetit dhe e Kishës Greke ndaj çamëve, nuk e ka fillimin, siç thuhet andej-këndej, në Luftën e Dytë Botërore, por siç u tha, ajo ka nisur nga viti 1913, kur Fuqitë e Mëdha të Europës padrejtësisht copëtuan trojet shqiptare.

ç) Banorët çamë, ndryshe nga dy popujt e mësipërm nuk kishin lidhje etnie dhe territoriale me kroatët, italianët, çekët apo me gjermanët dhe as me grekët. Çamët ishin autoktonë në vendin e të parëve të tyre dhe asnjëherë të përfshirë gjeografikisht në territoret greke; ndryshe nga sudetët dhe Istrianët.

d) Gjeografikisht Çamëria (Thesprotia) lidhej nga veriu me fisin ilir të kaonëve, nga lindja me fisin ilir të mollosëve (sëbashku të tre ato fiset ilire nga shekulli V-IV para Krishtit formuan shtetin e Epirit), nga jugu sot kufizohet me Greqinë dhe në perëndim me detin Jon. Fisi thesprot, sot fisi çam, kanë qenë dhe janë një degë e veçantë e fiseve pellazgjike, kanë veçori në histori, në gjuhë, në kulte dhe në kulturë. Kanë ruajtur të folurit e vjetër të shqipes, si pasardhëse e iliro-pellazgjishtes.
         dh) Konkluzion i qartë dhe i pa kondestuar del se qëndrimi i shtetit dhe i Kishës Greke ndaj banorëve çamë myslimanë nuk është se paskan bashkëpunuar me nazi-fashizmin që nuk i lidhte asgjë, as gjenetikisht, as gjeografikisht, as ideologjikisht me italo-gjermanët, siç vazhdon të mashtrojë pala greke me lapsaxhinjtë e saj. Përkundrazi mbreti dhe qeveria greke e kohës, bashkë me kryekasapin Zerva, ishin nazi-fashistë dhe bashkëpunuan duke luftuar partizanët grekë. Këta të fundit (ELLAS) luftonin okupatorin për çlirimin e Greqisë.

Çamët myslimanë u masakruan dhe u dëbuan pasi nuk ishin të besimit ortodoks dhe si të tillë nuk ishin të kombësisë greke. Dihet që shteti grek nuk ka pranuar dhe nuk njeh minoritet apo pakica të etnive të tjera, por pranon dhe njeh të gjithë ata që janë ortodoksë, me të cilët ka krijuar kombin Grek.

Ndërsa çamët ishin me etni shqiptare dhe territori i tyre është vazhdim natyror i kufirit me shtetin “Amë”. Sipas palës greke, këto dy fakte nuk siguronin garanci për tjetërsimin e atij territori, në territor të ligjshëm dhe natyror të shtetit Grek.
         e) Këmbëngulja e pandërprerë dhe me kokëfortësi e palës greke se: “Çështja Çame” nuk ekziston, lidhet vetëm me strategjinë e “Megalloidhese” e cila kërkon helenizimin e Shqipërisë së jugut, që ata e quajnë “Vorio Epir”.

ë) Çamët nuk janë dënuar me  asnjë ligj për tu dëbuar, siç ishte rasti i marrëveshjes së Potsdamit dhe dekretetve Bernes për sudetët. Nuk ka as vendime gjykatash greke ku të jenë dënuar masivisht ish banorët myslimanë të Çamërisë. Alibitë e       mëpasme për dëbimin e çamëve, duke i përfshirë në Ligjin e luftës Nr.2636/1940 (në mënyrë absurde, shteti grek mban “de jure” në fuqi Ligjin e Luftës Nr. 2636/1940 dhe ligjet, pjella të tij, 4506/1966 e 1664/1998), kur ata ishin nënshtetas grek, janë përpjekje agonije për ti shpëtuar ndëshkimit për masakrat që kanë kryer. Megjithatë pala greke kohët e fundit është tërhequr nga mendimi se çamët i përfshinte Ligji i Luftës (në këtë kurth, fatkeqësisht ka rënë edhe ndonjë personalitet shqiptar). Ky manovrim bëhet pasi Ligji i Luftës po diskutohet për tu çfuqizuar. Me heqjen e këtij ligji, pala greke ndryshon qendrimin e deri djeshëm që çamët i përfshinte ligji, ndërsa sot po pala greke deklaron se nga kjo heqje ligji nuk përfshihen çamët. Çështja nëse përfshihen ose jo çamët, kuptohet lidhet me mos përfitim të të drejtave tyre për pronat. Edhe në këtë rast përballemi me alibitë greke për të mos pranuar dhënien e të drejtave çamëve.

f) Ndryshe nga istrianët, çamët ishin banorë autoktonë, nuk kishin dilema etnike, ishte popullsi kompakte e një fisi etnik shqiptar, me vendbanim të mirë përcaktuar gjeografikisht, historikisht dhe pa përzierje. Nëse banorëve çamë myslimanë, nuk do t’u mohohej artificialisht autoktonia në trojet e rajonit të Çamërisë nga ana e shtetit Grek, do dilte e qartë “shuarja” e pretendimeve për shtrirjen e helenizmit në Epirin shqiptar. Fakt ky që tmerron shtetin dhe segmentet e tjera të shoqërisë greke.

Përpara këtyre veçorive të theksuara të shkaqeve që kanë sjellë pasojat e dëbimeve masive, tek këta tre komunitete, ndreqja dhe korigjimi i veprimeve të palogjikshme, sigurisht duhet të ishin të njëjta, vetëm në atë që: “Secili popull të lejohet të jetojë në vendbanimin e tij autokton”.

Në këtë trajtesë u përqendruam edhe tek izraelitët, sepse ai popull për mbi dymijë vjet që ishte i dëbuar nga vendi, me anën e një deklarate (Deklarata e Balfourit(³)), arriti të realizojë amanetin e të parëve. Ata u kthyen nga ku ishin shpërndarë nëpër botë, u mblodhën në vendin e të parëve të tyre. Emigrimi i tyre ishte fat i hidhur dhe i njëjtë me banorët e Çamërisë, ndërsa rikthimin i çamëve, dëshiroj të mos jetë me afat aq të gjatë.

Nuk do komentoj modelet e përdorura në këtë proces nga shtetet e tjera, sepse ka diferenca të mëdha.

● Për rastin e “Çështjes Çame”, kërkohet që BE-ja të ndërhyjë tek të dy shtetet (Greqi-Shqipëri) që në mënyrë të ndërsjelltë dhe në  barazi të plotë, edhe kjo çështje të përfshihet në marrëveshjen që pritet të realizohet dhe që do finalizohet me nënëshkrimin  e “partneritetit strategjik”mes dy shteteve. Një veprim i tillë lejon dhe tregon në fakt mbrojtjen e të drejtave të njeriut, bazuar në Konventat dhe Ligjet Ndërkombëtare.

Nëse edhe pas kësaj përpjekje shteti Grek do vazhdojë me kryeneçësi tek slogani i “mos ekzistencës”, atëhere modeli i zgjidhjes së “Çështjes Çame” mbetet:

- Të realizohet ngritja e një komisioni me ekspertë të paanshëm nga Bashkimi Europian”. Është e drejtë dhe detyrim kushtetues për Qeverinë shqiptare të kërkojë sesion të veçantë në Kuvendin Shqiptar për të dëgjuar realitetet e hidhura që shteti Grek ka përdorur ndaj banorëve të etnisë shqiptare në trojet autoktone në rajonin e Çamërisë, nga viti 1913 deri në vitin 1945. Mbi bazën e dëgjesës, Kuvendi i Shqipërisë sipas rregullave, të kërkojë bashkëpunim me BE-në për ngritjen e një komisioni ekspertësh për të studjuar dhe hetuar problemin e “Çështjes Çame”.

- Në përfundim, arritjet dhe konkluzionet përkatëse të dërgohen së bashku me Akt-akuzën në Gjykatën Europiane të Hagës.

Nëse do hulumtohet dhe studjohet me paanësi, sigurisht do të kemi konkluzione të drejta, do gjendet e vërteta po ashtu dhe koha për të dhënë drejtësinë e mohuar komunitetit çam. Vetëm kështu mund të arrihet në zgjidhen e “Çështjes Çame”, nëse vërtet kërkohet të vendoset drejtësi, siç deklarohet nga institucionet e larta të Bashkimit Europian.

Banorët e rajonit të Çamërisë, si de juro dhe de fakto kanë të drejtë, ndërsa gabim e ka shteti Grek. Prandaj ka patur të drejtë filozofi  Volter, kur thotë: Është e rrezikshme të kesh të drejtë, atëherë kur qeveria e ka gabim”. 

          03/prill/2018.-   Fahri Dahri

Shënim(1): Sipas Dhiatës së Vjetër rezulton se Filistejtë kishin qenë në tokën e tyre të premtuar para se izraelitët të vinin tek ata.

Shënim(²): Raoul Pupo (Trieste, 1952) historian italian, profesor i historisë bashkëkohore në Universitetin e Triestes, një nga njohësit më të mëdhenj të fenomenit të zhavorrave dhe eksodit Giuliano Dalmata.

Shënim(³): Letra të cilën ministri i atëhershëm i Jashtëm i Britanisë, Arthur James Balfour, më 2 nëntor të vitit 1917 i a shkroi Baronit Walter Rothschild, njërit prej emrave të shquar të lëvizjes cioniste, e cila u bë e njohur si “Deklarata e Balfourit”, inicoi një migrim hebre të përmasave të mëdha në trojet historike palestineze.

Shënim (4): Citohet ky rast kamuflimi për të kuptuar mashtrimet që bëjnë politikanët.

Shënim(*): Pë realizimin e kësaj trajtese janë përdorur materiale të ndryshme të publikuara në Wikipedia po ashtu dhe materiale të botuara në gazetat shqiptare. Me këtë rast falenderoj të gjithë autorët të cilëve u jam referuar.   

           03/prill/2018.-  Fahri Dahri