GJONPEPAJ - SHKOLLA E PARË SHQIPE NË TROPOJË
FRROK VUKAJ - Studiues
GJONPEPAJ - SHKOLLA E PARË SHQIPE NË TROPOJË
NË KUADËR TË 100-VJETORIT
Më hollësi do të gjeni në librin tim
"Rrugëtim arsimdashës i Tropojës", Tiranë 2015
Frymëzuar edhe nga
ngjarjet e kohës, në
Nikaj-Mërtur, me kërkesën
e atdhetarëve vendas,
Sokol Basha, Tunxh Miftari, Bek
Selimi, Syl Martini, Murrec Sadria, Ukë Çuni, Fetë Sadiku, Myftar Alia, Çun
Kola, Met Sokoli, Mark Alia, Marash Uka
etj.. qysh nëvitet1915e1916 (madje edhe shumë kohë më parë) organizohej mësim
në mjediset e kishave ku direkt apo indirekt
mësonin edhe disa
prej frymëzuesve e nismëtarëve.
Largësia e madhe nga qendrat administrative dhe mungesa
e mjeteve të komunikimit, ka sjellë mungesë dokumentacioni e
kjo nuk na lejon t’i quajmë shkolla në kuptimin klasik, megjithëse ishin të
tilla.
Në zonat e pushtuara nga austro-hungarezët që shtriheshin
nga Veriu deri në lumin Vjosë e pjesën e sipërme të Shkumbinit, iu lejua
shqiptarëve një autonomi kulturore e arsimore. Drejtoria e Përgjithshme e
Arsimit ndodhej në Shkodër. E gjithë zona kishte 3 drejtori arsimore: Shkodër,
Tiranë, Berat dhe 6 bezirke (qarqe) administrative. Tropoja në fillim të vitit
1917 nuk e kishte më qendrën në Shkodër, por në Zhuri, i cili ndodhet në mes të
Prizrenit e Kukësit.
Siç thamë edhe më lart, kërkesat e nikaj-mërturasve për
shkollë, të përkrahur e nxitur edhe nga priftërinjtë përparimtarë, u shtuan
shumë. Kërkesat adresoheshin edhe në Drejtorinë e Përgjithshme në Shkodër, por
edhe në bezirkun e dytë në Zhuri nga varej administrativisht.
Emri i Luigj Gurakuqit në krye të asaj Drejtorie ishte një
vlerë e madhe për kombin. Ky patriot i madh e gjenerator i fuqishëm, ishte
pasionant e i palodhur për ngritjen e përhapjen e arsimit shqip. Kjo duket qysh
në marrjen e detyrës se re. Që në vitin 1916 ai ka bërë një studim paraprak për
hapje shkollash në Veri të cilin ia ka paraqitur Kryekomandës M.e.R te XIX Trup
Ushtrie në Shkodër. Përsëri, më 5.2.1917, i dërgon një raport tjetër konkret
kësaj Komande ku shprehte argumentet e mundësitë për hapje shkollash. Komanda
austriake i kërkon të dërgojë një inspektor për të njohur
gjendjen, por ai i sqaron se ka marrë lajme edhe prej
priftërinjve të disa katundeve (gatishmërinë për mësim) dhe prej Zotit Hpt.
Wimner.
Gurakuqi u shprehej organeve eprore se nuk ishte nevoja të
prisnin më. Ai konkretizonte katundet e Bezirkut të II ku mund të hapeshin
shkolla duke i lënë në dorë të famullitarëve, të cilët do t’i mblidhnin nxënësit
nëpër qelat e tyre duke
saktësuar:
1- Mgulla (edhe per Gjoan, Plan e Kir, Pog, Shosh e Prekal).
2- Palcë e Mërturit (edhe për Salcë, Brisë e Kotec).
3- Gjonpepaj (edhe për Peraj, Nik-Prendaj, Kapit).
Ai vazhdon të përcaktojë edhe masat organizative: “Në këto
katunde shkolla do të rrijë hapet prej marsi deri në marim të oktobrit, pasi në
muajtë e tjerë nuk mund të ndjekin shkollën nga shkaku i dimrit e rrugëve të
këqia”.1)
Mendon të bisedojë e t’i marrë leje peshkopit të Pultit,
Bernardin Shllakut, për formalitetin e emërimit të famullitarëve si mësues.
“Kur të marr të gjitha hollësirat prej tij do t’ju baj propozimet për emërimet.
Për katundet e tjerë të këtij Bezirku ku duhen mësues laik do t’ju baj
propozime të tjera në qoftë se gjaj për së shpejti mësuesit e nevojshëm”2)
Komanda austro-hungareze kishte këshilluar më përpara që në
Veri të shkonte inspektori Mati Logoreci, por kjo nuk u realizua pasi ai
ndodhej për inspektim në Bezirkun e VI. Me
5.5.1917 u dërgua z. Ndue Paluca, inspektor i kësaj
Drejtorie.
Luigj Gurakuqi me shumë preokupim e ndjenjë përgjegjësie për
punën, i dërgon Ndue Paluces më datë
4.4.1917 një letër jo fort të gjatë, por të ngjeshur me
detyra e porosi:
Për një udhëtim në Zonat e Bezirkut I e VI duke i
specifikuar edhe vendet: Koplik, Gjoan, Shosh (Bezirku i parë).
Në Bezirkun e VI: Palcë e Mërturit e Gjonpepaj, (por ai, siç
duket, me iniciativën e tij, inspektoi gjithë Malësinë e Gjakovës, shën. im).
Të mblidhen lajmet e nevojshme për themelimin e shkollave në
ato vise.
A mund të bëjnë 3 orë mësim në ditë famullitarët, domethënë
15 orë në javë e me marrë një dëftese të shkrueme prej tyne mbi këto çashtje.
Mësimi a do të jepet ne qelë të z. Famullitarit a në ndonjë
shtëpi tjetër, sa do të paguhet qiraja?
Në qoftë se merret shtëpi me qira, sa kohë dhe sa të holla
do të lypen me u ndrequn dhe a mund të gjenden usta?
A mund të bahen në vend orenditë shkollore? 3)
Ai kërkoi një studim të detajuar me fakte konkrete e gjëra
të mundshme e të domosdoshme për hapjen e shkollave.
Duket qartë se me sa humanizëm, seriozitet, realizëm dhe
profesionalizëm flitet në këtë letër. Por edhe kuptimi i saj
ka po kaq seriozitet dhe devotshmëri për detyrën, pa shprehur asnjë ngurrim me
gjithë kushtet shumë të rënda për udhëtim, ushqim e fjetje në këto malësi. Në
një shënim nga Gurakuqi po të kësaj letre shohim se Ndue Paluca ishte nisur
qysh të nesërmen dt. 5.04.1917, bile më datë 6 dërgon nga Prekali një telegram
me një shkrim special për t’u admiruar nga çdo lexues apo letërshkrues.
Unë dua të theksoj dhe të vlerësoj udhëtimin afro 1 mujor të
z. Paluca në këto krahina të largëta, me rrugë të prishura keq, me përrenj e
lumenj të rrëmbyeshëm e të rrezikshëm për jetën, me lugina e hone të frikshme,
me male të larta e pyje shekullore, me lagështirën e të ftohtin e fillim
prillit qe akoma nuk është larguar, me kushtet e këqija të fjetjes e ushqimit
(me gjithë mikpritjen e pakursyer të malësorëve) e sa e sa vështirësi të tjera.
Me ndjenjë përgjegjësie, devotshmëri e profesionalizëm e
kryen këtë inspektim duke sjellë argumente bindëse për hapjen e shkollave. Mbi
këtë bazë të shëndoshë, pa vonuar, Luigj Gurakuqi i dërgon Kryekomandës në
Shkodër një kopje tjetër të këtij raporti.
“Kam nderin të ju paraqes një kopje të raportës që më ka
dhanë z. Ndue Paluca përmbi udhëtimin nën pikëpamje Arsimi, që ka bamun në disa
vende të Bezirkut I e VI mbas urdhnit tuej E.V.Nr.467/VII me 31.3 1917. Bashkë
me të po ju dërgoj edhe dëftesat e shkrueme që ka marrun prej famullitarve të
Prekalit, Gjoanit, Pogut e Mgullës, Shoshit, Palcës së Mërturit, Gjonpepaj,
Planit e Rajës së Mërturit, me të cilat diftojnë se janë gati të marrin barrën
e mësimit për nga tri orë në ditë” 4)
Më poshtë në raport tregon edhe zgjidhjet konkrete. “Tue
qënë se nevojën e shkollavet e mungesën e mësuesve, besoj se për disa kohë mund
t’u vihet për barrë detyra e
mësimit famullitarvet të përmendun, me shpresë se, nën
vështrimin e kundrimin e autoriteteve ushtrare, do t’a bajnë me kujdes
shërbimin e vet” 5)
Pasi është parë realisht vendi e mundësitë, propozimi është
konkret e i bazuar;
“Gjonpepaj ku një herë për një herë shkolla mund të fillohet
në kishë, e mandej mund të goditet ndërtesa për të cilën flet Z. Paluca e që
duket e nevojshme kur të mirret përpara sysh, numri i math i nxanësvet që mund
të ndjekin shkollën/famullitarë At Nikollë Kolaj.” 6)
Ai përmend vendet se ku mund të hapeshin shkollat, në
Bezirkun e parë, por ne po përmendim ato të Bezirkut të 6-të ku bënte pjesë
Tropoja. Për mundësi hapje shkollash përmenden Gjonpepaj e Raja e Mërturit.
“Raja e Mërturit ku numri i nxënsavet që munden me ndjekun
shkollën këshillon që të prishen 100 Korona për meremet e ndërtesës”.7)
Në atë raport
shprehet si shumë
e nevojshme hapja e s h k o l l a v e n ë
T r o p o j ë , B u j a n e G e g h y s e n , p o r
e d h e pamundësitë që e
pengojnë. Moshapjen e argumenton
me mungesën e mësuesve myslimanë që dinin të shkruanin shqip. Edhe për
Palçin shprehet mendimi për mos hapjen e shkollës duke u argumentuar... Në po
këtë shkresë të datës 05.05.1917, Luigj
Gurakuqi,
Drejtor i Përgjithshëm
i Arsimit, i
lutet
Kryekomandës M.e.R të XIX, Trup Ushtrie, Shkodër:
“Tue Ju parashtruem vërejtjet e sipërshkrueme, ju lutem që
t’u nxirrni dekretet e emnimit atyne famullitarëve të cilët të ju duken të
zotët e mësimit, e t’u shënoni atë rrogë që të shihni me udhë”. 8)
Përsëri të bën përshtypje korrektësia e saktësia e ndjekjes
së problemeve me gjithë ngjarjet e trazuara të kohës. Mendoj se duhet përmendur
edhe fryma pozitive e austro- hungarezëve për hapjen e shkollave. Mendimet janë
të ndryshme, por mund të ndodhte edhe e kundërta. Luigj Gurakuqi, është i
vendosur dhe këmbëngulës për hapjen e shkollave shqipe, i mbështetur nga Mati
Logoreci, Gasper Beltoja, Ndue Paluca e inspektorë të tjerë. Tashmë propozimet
janë bërë realitet, janë jetësuar e kthyer në realitet.
Ai, pasi ka ndjekur nga afër këtë problem, ka kryer
sistematikisht e me korrektesë korrespondencat me Kryekomandën që merrte
vendimet, ka marrë edhe përgjigjen e dëshiruar prej kohësh.
Mbi atë bazë i dërgon një letër të nderuemit z. At Nikollë
Kolaj, famullitar në Gjonpepaj ,e cila ngjan si një sihariq i madh, jo vetëm
për krahinën, por për të gjithë Tropojën.
“E nalta Komandë m.e.r të xlx, Trupushtrie me urdhnin e saj
EVNr.1849 Ju ka emnue për mësues në Gjonpepaj me 80 kr shpërblim në muaj tue
nis prej ditës 1 qershor 1917” 9)
Duke u mbështetur nga burime arkivore, por edhe gojore që e
kanë jetuar atë kohë, mësimet në atë kishë kanë filluar
shumë kohë më parë, por data e mësipërme ligjëron zyrtarisht
hapjen e kësaj shkolle.
Raportet e shkresat zyrtare kanë ndjekur njëra-tjetrën me
korrektësi e logjikë të pakundërshtueshme. Shkresa për emërimin e famullitarit
mban dt. 16.06.1917. Ndërsa, po këtu, thuhet se shpërblimi fillon më 1 qershor
1917. Duke njohur karakterin e fortë e të prerë të Luigj Gurakuqit, nuk i
shkonte në mendje të paguajë punë të pabërë, por ai ka informacione se në
Gjonpepaj mësimi e shkolla kanë funksionuar edhe më herët.Korrektësia e tij
duket edhe në shënimin që ka bërë në
fund të shkresës, siç duket për Ministrinë e Financave: 1 shtesë. (është fjala
për organikë).
Një sy i hollë vëren se shkresa vazhdon me një nëntekst
kuptimplotë që At Nikollë
Kolaj në të
ardhmen
duhej t’i
nënshtrohej Parashkresës për
nëpunësit e vendit, pra
jo një punë spontane por një punë e organizuar dhe e paguar.
Fotokopje e dokumentit orgjinal per hapjen e shkolles
“Komanda e syperlavdrueme pret prej jush që, nën pikpamjen e
shërbimit si mësues, t’i nënshtroheni Parashkresës për nëpunësit e vendit e të
gjendeni në marrëveshje me Drejtorinë e Arsimit të Bezirkut e me Drejtorinë e
Arsimit e Përgj. t’Arsimit, që të jepni pak së paku, nga tri orë mësim në ditë
e që të mos largoheni nga vendi pa ndonjë nevojë të madhe”. 35
Për nevojat e funksionim e kësaj shkolle flet edhe një letër
me shkrim dore e A.Vjerdhës e datës 29.11.1917, “... për të dërguam për
mësonjëtoren e Nikajt 30 copë abetare për shkollë fillore e 60 copë defterë”.
10) ( fotokopjen faqe 57)
Ky argument shtesë e shumë bindës nuk na lejon mëdyshje për
hapjen e kësaj shkolle. A.Vjerdha nuk ka se si të kërkonte libra e defterë për
një shkollë të pahapur, por është e sigurt se ajo funksiononte normalisht me
një numër të konsiderueshëm nxënësish, gjë që duket edhe nga numri i abetareve
e defterëve të përmendur më sipër.
Për ekzistencën e funksionim e shkollës së Gjonpepajt flasin
edhe dokumente edhe ngjarje të tjera të vitit 1918. Në një shkresa të datës
05.08.1918 që mban emërtimin e Drejtorisë së Arsimit Shkodër shkruhet:
“Komanda... na kumton lajmin e Bezikomandës së Zhurit mbi hapjen e shkollës në
Gjonpepaj (Nikaj-Mërtur) në të cilën mësimi jepet prej famullitarit At A.
Vjerdha” 37
Themelore dhe e rëndësishme
ishte se interesi për shkollën qe rritur nga
autoritetet e vendit, prindërit e
fëmijët. Në maj të vitit
1918 është përuruar godina
e re e cila
është bekuar nga
kleri i zonës
dhe Paria e vendit. Më 29 Maj 1918 “Posta e Shqypnisë” shkruan:
“Populli i Nikaj-Mërturit është tuj diftue interes të madhe për ndërtim të
shkollës e për të çuem të fëmijëve për me u dhanë msim, shëje kto të gjitha që
na napin uzdajë se aj popull i vojtun keq vetëm prej pamsimit, mas tashit ka me mujt me shti në punë për
dobi të vet e t’atdheut njato veti të jashtëzakonshme që e stolisin...”.
Në këtë ditë Bekimi, sipas gazetës, morën pjesë shumë njerëz të përmendur e popuj. Në
ceremoni morën pjesë edhe
Bajraktari i Nikajt
Sokol Basha, Vojvoda i Nikprendajt Beg Selimi,
Myftar Aliaj i Nikprendajt, komandari i Bezirkut e i
Ekspoziturës në Bunjaj, zotni major Verubis,
trupi i oficerëve
etj. Bekimin e
dhanë françeskani i Palçit
P. Loro Mileta
dhe për ndihmëtarë
françeskajt P. Pjetër Gjinin,
famullitarin e Currajt e P. Engjëll
Vjerdha, famullitarin e
vendit. Megjithëse në një
zonë të largët, jehona e hapjes së kësaj shkolle qe e
madhe, aq sa shkruhet edhe në shtypin e kohës. Edhe pjesëmarrja e gjerë në këtë
ditë të Bekueme, jo vetëm e banorëve të zonës, por edhe e klerikëve e
autoriteteve të prefekturës, përforcojnë atë që thamë më sipër. “Në këtë
shkollë të re për tash nji herë ka me u kënë dhanë msim nja 50 fëmijëve. Ma
vonë, mandej asht ba mendim me çilë edhe një internat ku kanë me kinë bashkue
gjithënjata fëmi që tuj pas shpijat larg fort prej shkolle, nuk kanë si me
shkue e me ardhë” 44. Shkresa dt.16.06.1917 e nënshkruar nga Drejtori i
Përgjithshëm i Arsimit Luigj Gurakuqi që emëron At Nikollë Kolajn mësues,
mendoj se ligjëron zyrtarisht hapjen e shkollës në Gjonpepaj.
Disa nga nxënësit e parë janë: Martin Prel Gjonpalaj, Kolë
Cun Palnikaj, Zef Mark Gjonpali, Sokol Prel Marticanaj, Dodë Prela, Zef Sadri
Marvataj, Mark Lulash Perpali, Pal Ukë Marvataj, Kolë Pal Gjeloshgjokaj, Ndue
Pjetër Gjonpali, Pal Kol Bushati, Ndue Qerim Neçaj, Çun Gjelosh Pervataj,Vuksan
P.Perpali, Mark Z.Bushati, Kadri Ceca, Zmal Q. Dedaj, Mark Nd. Perpali, Mark S.
Hajdarkolaj, Stak P. Gjonpali, Qerim Nura, Bafti Ndue Zhivani etj.
Në vitin shkollor 1970-71, kur kam qenë mësues në Gjonpepaj,
shumë prej tyre jetonin e më kanë pohuar hapjen e shkollës në këtë vit.
Mbështetur në trashëgiminë gojore e kujtimet që ruanin nga të ish-nxënës të
kësaj shkolle e bashkëmoshatarë të tyre në Nikaj e Mërtur, nuk vihet në dyshim
viti 1917, por deklarohet me bindje nga të gjithë.
Rritjen e dëshirës e interesit për të mësuar në shkollën e
Gjonpepajve e tregon edhe shtimi i numrit të nxënësve në atë kohë që arriti
deri në 50-të. Kjo shtroi nevojën edhe për një mësues tjetër. Shkresa dt.
5.06.1918 sigluar nga autoritetet përkatëse emëron për mësues në këtë shkollë
A. Vjerdhën. 45
Nuk ka asnjë të dhënë për hapjen e internatit për të cilën u
fol më lart, por hapja e kësaj shkollë ngjante si dita e parë e pranverës.
Shteti i asaj kohe pati akorduar edhe një fond për blerjen e
tokës dhe ndërtimin e shkollës. Kjo shprehet qartë në shkresën e datës
16.06.1917 që e përmendëm më lart të nënshkruar nga Luigj Gurakuqi “Komanda
M.e.R të XIX, TU ka pëlqyem edhe të
blemit e vendit afër kishës për Kr.
900 serm, si dhe të ngritunit e një ndërtese shkollore tue
dhënë nje kredit 3000 kr”. 11) Hapja e shkollës së parë pati këto veçori:
• U hap në kushte të vështira ekonomiko-politiko- shoqërore.
• Varfëri e tejskajshme. Baza materiale e pakët (pak libra e
defterë, rrasa guri e të tjera mjete rrethanore) të siguruara më vështirësi.
• Përkrahja e patriotëve vendas e figurave të ndritura të
arsimit, veçanërisht e Luigj Gurakuqit, Mati Logorecit, Gaspër Beltojës, Ndue
Palucës etj.
• Shkollën e mundësoi ekzistenca e lokalit dhe prifti
patriot me kulturë të gjerë që dinte mirë shqipen.
• Funksionimi i kësaj shkolle nuk ka arsye të vihet në
dyshim, pasi mësohej shkrim, këndim, aritmetikë, histori,
dhéshkronjë, gjimnastikë, punëdore, këngë
e vizatim, por edhe fe. Feja nuk është arsye për ta mohuar si shkollë,
pasi edhe Evropa e vendet e tjera e kanë pasur një lëndë të tillë, bile disa
edhe sot.
• U shfrytëzuan edhe disa liri e të drejta që dha pushtuesi
austro-hungarez për arsimin shqip, pa përjashtuar edhe qëllimet gjeostrategjike
etj.
• Shtrati për hapjen e kësaj shkolle ishte përgatitur nga
zhvillimet pararendëse që i kemi përmendur më sipër.
• Përveç nxënësve të rregullt, një pjesë e mirë e
frymëzuesve e nismëtareve për hapjen e shkollës sipas mundësive, mësuan çdo
ditë apo me shkëputje.
• Në këtë vit shtohet ndjeshëm hapja e shkollave shqipe
edhe në
krahina të tjera
të Shqipërisë.
(Në pranverë të 1917 hapet shkollë edhe në Theth të
Shalës). Në 100 vjetorin e kësaj ngjarje të madhe, më 2 Qershor 2017, në qendër
të Nikaj-Mërturit u organizua një festë e madhe me një pjesëmarrje të gjerë jo
vetëm nga Tropoja, por edhe Autoritete të pushtetit lokal qendror. Shkolla u
nderua me dekoratën “Naim Frashëri”.
Në të njëjtat themele të kësaj kishe, në mjediset e simotrës
së saj të shëmbur në vitin 1967, u hap shkolla e parë shqipe në Tropojë (1917).
Shkolla Gjonpepaj ndërtuar në vitin 1918. Pamje anësore -
foto ilustruese e vitit 1961.
_________________
1. AQSh, F195, D1, fq.6, V 1917
2. Po aty, sipas ref.20
3. AQSh, F195, D3, fq.64, V 1917
4. AQSh, F195, D4, fq.39, V 1917, dt.5.05.
5. Po aty
6. Po aty (sipas ref. 23)
7. Po aty ( sipas ref.23)
8. Po aty
9. AQSh, F195, D3, fq.201, V 1917, dt.16.06.
10. AQSh, F195, D3, fq.270, V 1918
11. AQSH, F195, D3, fq.201, V 1917.
Comments
Post a Comment